Жазушының жан айқайы қайдан шығады?

Соңғы кездері Қазақстан Жазушылар одағының жұмысы мен оның басшылығына қатысты көңіл көншітпес әңгімелер айтылып жүр. Газетіміздің өткен санында белгілі қаламгер Софы Сматаев та осы ораймен біраз әңгіме қозғаған еді. Ал өткен аптада болған Қазақстан Жазушылар одағының пленумы осы ретте біраз жайттің жөн-жосығын айтқандай болды. Біз енді жазушылар ордасы төңірегіндегі сан-саққа жүгірген әңгімені тарқата түсу үшін Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Қабдеш Жұмаділовты сөзге тарттық.

—     Құрметті Қабеке, әңгімеңізді кешегі өткен пленумнан бастасақ, негізінен, ол Нұрсұлтан Назарбаевтың халыққа Жолдауын талдауға арналған сияқты өсер етті. Бұған дейін Жазушылар одағының басшылығы атына арагідік айтылған сындарлы сөздің райы қайтып, пленумда сөйлегендер, керісінше атқарылып жатқан жұмыстарға көңілдері толатынын білдіріп жатқандай болды. Сіз ақсақал жазушы ретінде осының дұрысы қайсы деп ойлайсыз?

—     Бұл пленумды Жазушылар құрылтайы алдындағы дайындықтың әлпеті деуге болады. Екінші жағынан, президент жолдауының рухын талқылау, қазіргі біздің қазақ әдебиетіндегі жазушылардың ахуал-жағдайын үйлестіру әрекеті десек те қателеспейміз.
Бұның екеуі де теріс емес. Өйткені, Жолдауды қажетті құжат деп жатырмыз...

—     Бұл құжатқа өзіңіз қалай қарайсыз, Қабеке?

—     Мен өзім былай топшылаймын: «Президенттің Жолдауына қалай қарайсыз?» - деп, әнеу күні бір тілшілер сұраған кезде: «Дұрыс қараймын», - дедім. Жолдау — қажетті құжат. Себебі, Назарбаев бірдеңе айтпай, ешкім тұяғын қимылдатпайды - әкімің де, министрің де. Өздігінен бастама көтеріп, жаңалық айтып: «Біз бүйтейік-сүйтейік» дейтін адам жоқ. Біздегі қалыптасқан дәстүр бойынша, жаңалықты, жаңа идеяны бір-ақ кісі айтады. Басқалар соны орындауы керек. Жылына бір-ақ рет жолдау болады ғой, мен оның маусым сайын жолданып тұрғанын қалар едім. Үкіметтен бастап, басқалардың бәрін түртпектеп, қамшылап отырмаса, өздігінен жұмыс істейтін құрылымды кермейсің.

Бір ғана мысал айтайын: Бізде мектеп пен емхананың жетіспейтінін бұрынғы оқу министрі мен денсаулық сақтау министрі білмеп пе? Президент осының қажеттігін айтқан соң, үкіметтен бастап, өздері таң-тамаша болып, аспаннан түскен адамдар секілді: «Қолдаймыз!» - деп, енді ғана дүрлігіп жатыр. Осыны дүрліктірмей-ақ, күні бұрын өздері сезіп, өздігінен қолға алатын шаруалары бұның бәрі.

—     Ал аталмыш пленумыңыз да «қолдаймыздың» төңірегін шиырлаумен ғана шектелді ғой...

—     Жалпы Одақ терағасы Нұрлан Оразәлиннің баяндамасы жаман болған жоқ. Жарты сағаттық баяндамада бүгінге дейін істелген жұмыстар, жазушылардың басына түсіп жатқан қиындықтар жанжақты талданды. Алдағы міндеттер, тілектер айтылды, қазір жазушылардың бөлініп-жарылып тұрған жікшілдік жағдайлары да бәрі тілге тиек болды.

Бірақ, жарыссөзде біз оны дамытып, ілгерілетіп, тереңдетіп алып кетуіміз керек еді. Осы жағы кемшін, сұйықтау болды. Сценарийлер бойынша сөйлеу, «дежурный» шешендер, орденді жазушылар, «Бізде бәрі жақсы, бәрі тамаша» дейтін сарынмен сөйлейтін адамдар көбейді.

—     Солардың көбісі Астана жақтан келгендер екен...

—     Иә, негізінен пленумға солар «тон» берді, Шерхан Мұртаза мен Әкім Тарази бастаған жазушылар пленумның «құлақ күйін» келтірді. Олардың бізден — Алматыдан гөрі жағдайлары жақсы болу керек. Өйткені, жақын жерде, сарай маңында тұрады. Өкіметтің қамқорлығын, анау «Нұр-Отан» партиясының жарылқауын, тағы сол секілді жеңілдіктерді күн сайын көріп жатса керек. Сол жағдайлары сөйлеген сөздерінен де байқалып тұрды. Бізге де ақыл айтты: «Бөлінбеңдер, жарылмаңдар, бірігіңдер, наразы болатын түк те жоқ, егемендігіміз — анау, салынып жатқан Астана — манау, сіздерге не жетпейді?» деген сөздерімен бізді жарылқап тастады.

—     Әйтсе де, Әкім Таразидың ақылы өрескел болған сияқты...

—     Айтпақшы, онысы ақыл емес, теңеу болды: «Ит екеш ит те сүйек жұтқанда, өзінің алды-артындағы тесігіне өлшеп жұтады. Жазушылар осыны естерінде сақтасын» - деп, тым оқыс кетті. Өзінің қаламдастары мен әріптестерін итке теңегені әбестеу болды, әрине. Сонда мен: «Бұл бұрын да, Кеңес заманынан бері жіліктің майлы басын ұстап келе жатқан жігіт еді, сүйек-жіліктің жағдайын жақсы біледі. Теңеу айтқанда, өзіне тасталған жілікті қалай мүжу керектігінен, өзінің тәжірибесін ортаға салып тұр ма екен?»,-деген ойда қалдым.

Ал енді Шер-ағаңдікі ақсақал ретінде жұртқа ақыл айту, бірлікке шақыру болды. Бірақ, ол кісінің өзі де, сөйлеу мәнер дикциясы ежелден қызық қой. Адамға айғайлап, ұрсып сөйлейді. Ұрсып сөйлеген соң, тәп-тәуір пікірлердің өзі кейде керісінше әсер етіп қалатыны бар. Бұл енді Шерағаңның құдай берген даусы ма, әлде, ол кө-өп жылдар бастық болған кісі, өзінің қоластындағыларын ықтырып, ұрсып сөйлейтін әдеті ме - әлі сол әмірлі, өктем дауысы Астанаға барса да өзгермепті. Сонысы кішкене жұртқа оғаштау әсер етті. Жазушылар онысыз да жүні жығылып, иіні түсіп, жасып жүрген кезде, біреудің үстіңнен зіркілдеп, ұрсып тұрғаны ыңғайсыздау болады екен. Мен осыны аңғардым.

Бірақ, оның есесіне біздің Алматыдағы жазушылар біраз нәрсені айтты. Қазіргі кем-кетік дүниелерді, қаламақы төленбейтіндігі, жазушылардың кітабы шығуы қиын екені, шыққан күннің өзінде де бір-екі мың таралымнан аспайтыны, ол таралымның жұрттың қолына жетпейтіні, кітаптар үйдің балконында, әркімнің жұмыс кабинетінде жинаулы жатқаны айтылды. Президенттің жолдауына сүйене отырып, мысалы Қалихан Ысқақов пен Жарылқасын Аманұлы осы мәселелерді біршама дұрыс айтты.

—     Жазушылар одағындағы іріткілік төңірегіндегі әңгіме қозғап, білек сыбанып жүргендердің сөзі де іріп кеткен сияқты. Соған қарағанда, осы дау-дамайдың төркіні де шикі емес пе екен, қалай ойлайсыз?

—     Бұл орайда мен пленумнан алған екі әсерімді айтқым келеді. Біріншіден, Одақтың қазіргі басшылығына разы болмай, Алматы қаласының Жазушылар одағын құрамыз дейтіндер бар. Олар өздерінің жиналысын өткізген, ұйымдарының жарғысын бекіткен. Бірақ, менің байқауымша, олар пленумға келген жоқ. Бірен-сараңы болмаса, негізгі белсенділері пленумға қатыспады. Соған қарағанда, солар әлі райларынан қайтпай жүрген сияқты.

Сол сияқты, Одақ Астанаға көшіп кетеді екен-мыс деген жел сезге де   құлақ асудың керегі жоқ. Шынында солай ойлайтындар болуы мүмкін.
Оны қоздырып жүрген жоғарыдағы шенеуніктердің ездері емес пе екен деген ойға қаласың кейде... 

—     Одақ Астанаға көшеді деп айтылып жүрген сөз рас қой... енді?...

—     Оның растығына да таңдануға болмайды. Біздегі ең үлкен мекеменіңбірі — Ғылым Академиясы еді, қазірсоның өзін де бірте-бірте таратып, жоққа айналдырып жатырмыз. Соданкейінгі екінші бір үлкен орда — Жазушылар одағы болатын. Енді соны таратып жіберудің әрекеті жасалып жатыр ма деп ойлаймын. Одақтың    қазіргі ғимараты Әуезов, Мұқанов, Мүсіреповтер алып берген мұрасы. Одақ сол алыптар басқан топырақта отыруы керек деп ойлаймын. Олардың зираттары да осы Алматыда. Солардың аруағына сыйынып, рухын өшірмей, осы Алматыда отыру керек.

Мысалы, Алматы астана болмады екен деп, Алатау ешқайда көшіп кеткен жоқ қой — орнында тұр. Алатаудан кейінгі екінші бір Алатау осы — Жазушылар Одағы, керек десеңіз. Сондықтан, оны бір жаққа көшіріп әкете
қоямыз деу бекер тірлік...

—     Бөлек жазушылар ұйымын ашамыз деп жүргеңдер сол Одақтан қалатын дүние-мүлікке ие болып қалу үшін жанталасып жүр деген пікір де бар...

—     Ол да мүмкін... Бір ғимараттың өзі — үлкен үй. Бір кезде онда көп мекеме сыйып отырған. Жазушылар одағының басылымдары да, «Жазушы» баспасы да сыйып кеткен. Егер соны басып қалудың ғана амалы болса, оған жол беруге болмайды. Ал егер билігі күшті біреу зорлық жасайтын болса, оның жөні басқа... Астанаға барам деушілер болса - жол ашық, барсын.

Екінші бір мәселе — жазушылардың о баста бірге туған үш басылымы «Қазақ әдебиеті» газеті, «Жұлдыз» және «Простор» журналдарына байланысты. Осы үшеуінің редакциясын үш-төрт ай бұрын көшіріп әкетті. Орны қаңырап бос тұр. Біз бұған да наразы болдық. Бермеу керек дедік. Жазушылар Одағы да бермеуге тырысып бақты.

Бірақ, министрліктің қоластында екі аралықта жүрген делдалдар пайда болды қазір. «Қазақ газеттерінің» ұжымы дей ме, акционерлік қоғам дей ме, редакциялардың төбесінде ойнайтын бір мекемелер құрып алған. Солардың істеп жүргені — бөліп алып кетті. Қазір ол басылымдарды іздеп ешкім бармайды. Бұрын Жазушылар Одағына барған кісілер «Қазақ әдебиетіне», «Жұлдызға» кіретін, шаруасын бірге бітіретін, жиналысын бірге өткізетін, мәселе болса, бірге талқылайтын. Қазір оларға да жақсы емес - қатардағы көп газеттің бірі болды да қалды. Міне, кешегі пленумда бір түйінге келіп, сол басылымдар қайтуы керек, жазушылар ез басылымдарына ездері ие болуы керек деген мәселе қойылды.

—     Кейбіреулер «Жүлдыз» бен «Қазақ әдебиеті» Жазушылар одағының органы болған емес деген сөздер айтып жүр ғой?

— Жоқ, ол бекер сөз. Менің Жазушылар Одағына мүше болғаныма қырық жыл боп қалды. Олардың бас редакторларын Одақтың съезінде бекітетін. Бөлім бастықтарын, басқа жауапты қызметкерлерін пленум бекітетін. «Жұлдыздың», «Қазақ әдебиетінің», «Простордың» редакторларын сиез бекітетін. Редакторлар Одақтың басқарма мүшелерінің бірі болатын. Оларға қолына қалам ұстаған кім көрінген емес, беделді, құрметті үлкен жазушы басшылық жасайтын. Бір ғана «Қазақ әдебиеті» газетінің редакторларын көз алдыңыздан өткізіп көріңіз: Шерхан Мұртаза, Әнуар Әлімжанов, Оралхан Бөкеев... «Жұлдызда» отырған редакторларды   байқаңыз Сырбай Мәуленов, Мұхтар Мағауин сияқты өңкей сақа жазушылар, мықты қаламгерлер.

— Жазушылар одағы туралы сөз болғанда, оның басшылары тұрады, қазіргі төрағасы Нұрлан Оразалиннің іс басқаруы жөнінде көбірек айтылады. Сіз бұл турасында не дер едіңіз?

—     Өткен пленумды сиезге баратын жол дедік қой. Осы құрылтай көп мәселені шешуі тиіс. Одақтың басшылығы міндетті түрде, сайлаудан өтеді. Ал, Одақтың қазіргі басшылығы, Нұрлан туралы осы құрылтай қарсаңында екі түрлі пікір бар. Біреуі айтады: Нұрлан отырғалы он бір жыл болды, 1996 жылы бірінші хатшы боп сайланған, қазір төраға деп аталады. Басшылықты жаңғыртса, жаңа адамдар келсе, нарықты, баспаны білетін мамандар керек дейді. Қазір бәрі ескі стильмен, ескі әдіспен істеліп жатыр
дейтін пікір бар.

Екінші біреулер: Нұрлан қиын кездерде Одақты сақтап қалды, қолдан шығып кеткен ғимараттарды, шығармашылық үйлерін қайтарып алды. Көп жөндеу жұмыстар жүргізді, көп бейнетін көрді. Сосын жоғарғы жаққа танылған, үкіметпен тіл табыса алады, президент аппаратымен, мәдениет министрлігімен, тағы басқалармен байланысы бар. Жаңадан біреуді іздегеннен гөрі Нұрланның өзі дұрыс па, Нұрланды өзгертеміз деп жүргенде, тағы бір жікшілдердің қолына түсіп кетіп, Нұрланға зар боп қаламыз ба, одан да сол бұрынғы басшылық орнында қала берсе қайтеді деген де пікір айтады.

Бұл пікірлердің оң-терісін көпшілік шешуі тиіс. Бір-екі адамның алып-қашпа пікірімен дұрыс-бұрысты анықтауға болмайды деп ойлаймын.

—     Сіз айтпақшы, бір пікір айтып жүргендер Одақтың басшылығы дүние-мүлкке тұмсығын тығыпты, мысалы, кезінде қала әкімі Храпуновтың берген базары бар екен, оның қызығын кім көріп отыр дегенді айтады...

—     Ол жөнінде оқыдым. Сіздердің «Тасжарған» газетіне Софы Сматаев сұхбат берген екен. Бұл енді азамат адамның өз пікірі ғой. Оны анау-мынау деудің жөні болмас. Жалпы мен Софы Сматаевты жазушы ретінде сыйлайтын, құрметтейтін адамым Бірақ, Софы мырзаның өзі де ортадан кенде қалмаған белгілі адам: кезінде Орталық Комитетте жұмыс істеген, кейін Кітап палатасы секілді белгілі мекеменің басшысы болды. Онша бір далада қалған мүсәпір емес деп білем. Мемлекеттік сыйлықты беру — Жазушылар Одағының қолындағы құзыр емес. Оған өкпелейтін реті болмаса керек. Нұрлан Оразалиннің өзі бір рет құлап қалып, ол сыйлыққа елбасының араласуымен әрең дегенде ілінген. Оны қолында болса, өйтпес еді ғой. Соған қарап, бүкіл Жазушылар Одағының қызметін жоққа шығаруға болмайды.

—     Кітабымыз шықпайды, шыққаны — тарамайды дейтін пікір де бар. Осы таралымның азайы кету себебіне үңіліп көруге болама?

—     Болады. Болғанда қандай! Менбаспада көп істеген адаммын. «Госкомиздат» дейтін ол кездегі баспалар комитетінде де бес жыл жұмыс істедім. Менкітап тарату ісін және кітап басу саясатын біршама жақсы білетін адамдардың бірімін. «Жазушы» баспасында он жыл істедім.

Біздің Қазақстандағы баспахана, «Кітап фабрикасы» дейтін кәсіпорындар бүкіл ТМД елдерінде болса Мәскеуде ғана болуы мүмкін. басқа елдерде жоқ. Үлкен база болды. Сұмдыққой, қазір соның бәрі жекеменшікке айналып кетті деп естимін. Біреулері Назарбаевтың әулетіне қарап кетіпті дейді. Бірақ, мен оны зерттеп, анығын білген жоқпын —естуім солай. Сондай база бола тұр,біз соның бәрінен айырылып қалдық. Бұл — бір. Екінші, қағаз жоқ, Ресейге кіріптар боп қалдық дейміз. ТМД елдерімен өңге саудамыз дұрыс, алыс-беріс жүріп жатыр. Осы қағаз бен кітаптың жайына келгенде, таршылықты, қымбатшылықты көлденең тартамыз. Бізден Ресей алатын дүниенің есебінен қағазды арзандатуға болмай ма?

—     Расында, халықтың руханидүниесі үшін мұндай қадам жасасақ, елдің экономикасы күйрепқалмас еді...

—     Әлбетте күйремес еді. Руханиәлемді шама-шарқынша жасап жатқан жеті жүз жазушы бар екен. Солжеті жүзді көпсініп отыр қазіргі билік. «АҚШ-та оншақты ғана жазушы бар екен, олардың өзі киоскіде тұрып, кітаптарын сатып күн көреді екен» дегенді мінбелерден ашық айтып жүр. Осының бәрі жалған ақпарат, дұрыс хабар емес. Біздің жазушылар капиталистік елдердегі секілді бай фабриканттың, миллионердің баласы ма екен? Олар жазып жатса, өздерінің хоббиі үшін жазады. Қызық үшін, ермек үшін жазатындар бар. Олардың күні жазған кітаптарына түсіп тұрған жоқ. Олар үшін кітап — тауар. Ал еркіндікке енді ғана қолы жеткен ел үшін кітап — рухани қорек болуы керек. Ол қоректің молаюына мемлекеттің жәрдемі қажет.

— Сіздің кабинетіңізде де нарық ноқталаған біраз кітабыңыз жатыр екен...

—     Бұл менің он екі томдық жинағым ғой. Кабинеткесыймағаны балконда тұр. Таралымы көп те емес. Үш мың ғана. Көп томдыққа әзірше бұл тираж да жетеді. Соның өзін тарату тетігін таппай отырмыз.

—     Сонда, біздің елде кітап саудасымен кім айналысуы керек, жоқ әлде бұл мәселені нарықтың дегеніне көндіріп, жылы жауып коямыз ба?

—     Софы бауырым айтқандай. бұрын «Қазақкітап» деген сауда мекемесі болды. Одан қалғанын «Қазпотребсоюз» алыс ауылдарға тарататын. «Қазпотребсоюздың» кітап басқармасы болды. Басқарма әр кітапқа тиісті тираж беріп отыратын, оны тап-тұйнақтай тарататын. Өзіміздің романдарымыз қазақшасы 50-60 мың данамен талай тарады. Әнеукүні кітаптарымды қарап отырсам, «Тағдыр» романы 40 мың данамен шығыпты, «Соңғы көш» романы 40 мыңмен, оның орысшасы 100 мыңмен шыққан екен. Міне, сондай тираждарға қарап отырып, қазіргі күнімізге жылағың келеді.

Мен бұрын да айтып едім: бізде әдеби процес тоқтап қалды. Біреулер ойлайды: бір қолжазба жазылса, әдеби процес жүріп жатыр деп. Бұл әлі әдеби процес емес, біреудің жазған шығармасы ғана. Әдеби процес болудың бірнеше факторлары бар: біреуі — жазушы, екіншісі — баспа, үшіншісі — кітап тарататын сауда мекемесі, төртінші — кітапхана, бесінші — әдеби сын, оқырман осылардың бәрі қосылғанда, әдеби процес пайда болады. Әр жерде, әркімнің үйінде, балконында жатқан кітап, ол әдеби процеске қосылмаған дүние. Ол — айналымға түспеген өлі дүние. Мен ана жылы берген сұхбатымда әдеби процесті футболға теңегенім бар еді. Жұп-жұмыр былғары допты қолыңа ұстасаң, оның түк қызығы жоқ. Ал ол доппен футбол қуу үшін команда болу керек. Он бір-он бірге бөлініп алып, алаңға барып ойнау керек.

— Ол үшін тағы алаң болуы керек.

— Әрине. Сол алаңға жағалай орнатылған орындықтарда, күйіп-жанып, жер тепкілеп отыратын қырық-елу мың жанкүйерің болуы керек. Керемет бапкер тағықажет. Сонда ғана ол футболдейтін нәрсеге айналады. Алменің мына жерде жатқанқолжазбам, ол — жай ғанабылғарыдан жасалған допсияқты дүние. Ол айналымға, ойынға түспеген соң,процесс жүрмеген соң, оныңқызығы жоқ. Менің осы туралы айтқан сөзімді біреулертеріс-қағыс түсіндіріп жүр.

—     Сол теріс-қағыстың бір-екеуін біз де естідік, Қаба. Иманғали Тасмағамбетов екеуіңіздің араңызға от жаққысы келетіндер бар екен...

—     Құдай тілеуіңді бергір-ай, оқығаның қандай жақсы болған! Мен бір сұхбатымда ана жылы Тасмағамбетов шығарып берген жүз кітап әдеби процеске түк әсер етпеді деген едім. Ол шыққан жүз кітаптың жамандығынан да, Тасмағамбетовтың жүз кітабы аз дегеннен де емес. Иманғалиға рахмет ол үшін. Жазушы үйінде жатқан қолжазбасын өткізе алмай жүргенде жүз жазушының кітабын шығарып, оған қоса қаламақы берді, оған да рахмет.

Бірақ, сол жүз кітаптың процеске әсер етпеу себебі не? Себебі — таралымы аз. Мың-мың данамен ғана шықты, авторлары қаламақы алғанына мәз болды. Бірақ, сол мың дана елге тарамай балкондарында қалды. Әдеби процеске түскен жоқ. Жаңағы былғарыдан жасалған доп ойналмай әлі автордың қолында отыр. Осы ойымды Бекділда Алдамжаров дейтін біреу шағыстыру ниетімен: «Тасмағамбетовтың еңбегін жоққа шығарып, Жұмаділов деген сөйтті» депті бір басылымда. Алла-ау, кісі деген көпе-көрнеу өтірік айтады екен ғой. Иманғалидың азаматтығына мың рахмет! Бірақ ол қаншалықты иманды іс атқарса да, оның жалғыз өзі туралап жатқан әдеби процесті орнынан қозғауға шамасы келе ме?! Мемлекет қайда, үкімет не істегі жатыр, Иманғали сияқты ел-жүртының рухани болашағын ойлаған басқа азаматтар қайда? Менің осы райымды ұғыну керек қой!

—     Кабеке, осы дайын кітапты саудалауға қанша салық-салынатынын біле алдыңыз ба?

—     Оның бәріне көңіл бөлуге уақыт жете ме, кітапты қашан жазамын? Мен бір ғана мысал келтірейін:
«Алматыкітап» дейтін мекемеге көптомдық жинағымның он екі томын алты мың теңгеден өткіздім. Дүкенге барсам, ондағылар он бір мың теңгеден сатып тұр. «Ау бұл қалай!? - деймін сатушыларға. Олар: «Отыз пайыз салығы бар, отырған орынымыздың жалдау ақысы бар, пәлені бар, түгені бар» - деп, кітапты қымбаттатуға мәжбүр болған.

Кітаптың салығынан түскен пайда мемлекетке не тұрады? Жезқазғанның мысына, Өскеменнің мырышына, Атыраудың мұнайына қарағанда арзымайтын тиын-тебен ғана ғой. Жазушының кітабынан түсетін салықты алмай-ақ қойса, үкіметтің бір қабырғасы құлап қалмас еді. Тіпті болмағанда, оның мөлшерін азайтса, жазушыға ол да жәрдем болмас па еді...

—     Иә, Қабеке, айта берсек,уайым көп уақыт шіркін тапшы.
Әңгімеңізге рахмет!Қуанышты әңгімелер айтысатын күндерде кездескенше сау болыңыз.

—     Жаратқан жар болсын!

Сұхбаттасқан Кемелбек Шаматай. «Тасжарған» 12 - сәуір, 2007 жыл.