Бір өкініш, бір үміт

Қабдеш Жұмаділовті жұртшылыққа таныстырып жату – үлкен әбестік болады. Қазақтың сыртта қалған жарты тағдырын ұлттық жанайқай дәрежесіне көтерген жазушының романдарын оқымаған адам кем де кем шығар. Қабекең Мемлекеттік сыйлықтың иегері, халық жазушысы.

­ Сіз "аргы бетте" туып-өскен жазушысыз. Ата-журтқа оралған соң, шығармашылық жолыңыз қалай қалыптасты? Қысым жасау, қудалау, кемсіту болды ма?

­ Мен Шыңжанда өмірге келдім. Сонда гимназияда оқыдым. Алғашқы өлең-әңгімелерім жергілікті жердің газет-журналдарында жарық көріп тұрды. 1956­жыл үкімет жолдамасымен Алматыға келіп, университетте екі жыл оқып қайтқанмын... Содан не керек, 1962 жылы атамекенге түпкілікті оралдық қой. Ал енді шеттен келген адамсыз, қысым болды ма дегенге келсек, елге оралған кезде Кеңес одағының дәуірлеп тұрған тұсы еді. Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің қылышынан қан тамып тұрған. «Екінші сорттағы» адамдар есебінде қабылдады. Өйткені біз араздасып, жауласып тұрған елден келдік. Ол кезде КСРО мен Қытай арасына сына қағылып, жанжалдасып тұрған уақыт. Ол жақтан келгендерге, соның ішінде, білімі бар зиялы қауымға құзырлы орындар бір-бір «дело» ашып, бақылау орнатып қойды. Жазған-сызғандарымыз да «сүзгіден» өтті. Арғы беттен келген адамдарды басшы қызметке қоймады. Бұл еш жерде жазылмаған, бірақ бұлжытпай орындалатын заң еді. Мәселен, өзім 20 жылдай баспа қызметінде болдым. Сонда мені бөлім бастығы дейтін кішкентай қызметке де .көтермеді. Қатардағы жәй редактор болып бастап, солай аяқтадым.

Менің алғашқы шығармаларымның бірі екі томдық «Соңғы көш» романы. Бұл жазылуы жазылғанмен, жарық көруі қиынға соққан дүние. Мұндағылар «бұл дегеніңіз біз білмейтін халықаралық тақырып, мүны шеше алмаймыз» деп бастарын ала қашты. Ақыры «Мәскеуге барыңыз, шығарманың тағдыры солардың құзырында. Онда Қиыр Шығыс институты бар, сондағы қытайтанушы мамандар қарасын» деген соң, шұғыл түрде жолма-жол орысшаға аударып, Мәскеуге жіберуге тура келді. Мәскеуліктер оң қабақ танытқан соң ғана араға жыл салып жарық көрді. Ол кезде сырттағы қазақ диаспорасы жаййында жазу, айту жабық тақырып еді. «Соңғы көш» мұндағылар үшін тосын оқиға болды. Шетке кеткен қазақтарды «банды, бай-шонжарлар» деп есептейтін. Ал мен өз романымда ол жақта да қазақ деген ел бар екенін, елді бастар көсемдері, билері болғанын, Қытайдағы қазақтардың азаттық жолындағы күресін көрсетуге күш салдым. Оным мұндағы қатып қалған «социалистік реализмге» қайшылау келді. Сыншылар да ұнатыңқырамады.

Екінші бір жағдай, мен бұрын «Азат елдің әдебиеті» деген мақаламда айтқанымдай, «Қазақ совет әдебиеті» дегеніміз бодандық әдебиет, кәдімгі отар елдің әдебиеті еді. Отар елдің әдебиеті қашанда екі бағытта дамиды. Бірі – ресми бағыт, яғни, империялық саясатты насихаттау, солардың сойылын соғу. Біздегі әдебиеттің 90%-і сол бағытта болды. Екіншісі – азаттықты көксеген, бостандықты аңсаған идеяны астарлап болса да жеткізіп отыратын халықтық бағыт. Оның туын көпке дейін Әуезов ұстаса, кейіннен Есенберлиннің тарихи романдарында жалғасын тапты. Алпысыншы жылдардың ортасында бұл қатарға біздің буын қосылды. Осындай жағдайда менің әдебиетке келуім, қалыптасуым оңай болған жоқ. Ресми, өктем бағыт ұстаушылар тарапынан түрлі тосқауылдарға, орынсыз кемсітулерге тап болдым. Бір-ақ мысал келтірейін: үш кітабым бола тұра, 1969 жылы Жазушылар одағының мүшелігіне қабылданар кезде мені өткізбей, құлатты. 15-тей жазушының бәрі шауып өткенде, мен ғана құлагерше құлап түстім. «Жұмаділовті Жазушылар одағына қабылдауға болмайды» деп сөйлегендер әлі тірі, ортамызда жүріп жатыр. Осының өзі-ақ біраз нәрсені аңғартса керек. Алайда жазған шығармаларым мені алға сүйреп алып шықты. Құдайға шүкір, еңбегім еленді. «Соңғы көш» романы Әуезов атындағы сыйлыққа ие болса, «Тағдыр» атты романым 1990-жылы Мемлекеттік сыйлықты жеңіп алды. Халық жазушысы, т.с.с. сый-сияпаттарға ие болдым. Мен бәрін тізбектемей-ақ қояйын. Жақында «Таңғажайып дүние» деген ғұмырнамалық романым жарық көрді. Сонда бәрі анық жазылған.

­ Сыртта қалған қазақ диаспорасы жайында тұңғыш шығарма жазған сіз едіңіз. Бірақ қазақтың көші әлі аяқталған жоқ. Өйткені ұлтымыздың үштен бірі әлі де сыртта. Жалпы көш­қон, оралмандар мәселесін тілге тиек етсек...

­ Мен 1962 жылғы көштің бұйдасын ұстап келген адамдардың бірімін. 1962 жылғы көктемнің көк өзек шағында бір мемлекеттен екінші мемлекетке 200 мың адамның небәрі бір ай ішінде тік көтеріле көшіп өтуі оңай нәрсе емес. Ол көшті кімдердің әзірлегенін, бастағанын бүгінге дейін айтпай келдік. Иә, көш әлі тоқтаған жоқ. Тәуелсіздікке қол жеткізгелі тұс-тұстан қандастарымыз ағылып келіп жатыр. Үлкен бір көшті Қытай жағынан күткенбіз. Онда 1,5 млн. қазақ тұрады. Бәрінің ата-жұртқа оралғысы келеді. Бірақ, осы Шыңжаннан келетін көш бөгеліп тұр. Қазір Қытаймен арадағы барлық дау шешілген. Сондықтан олар өздеріндегі қазақтарды ұстап отыруға бәлендей зәру емес. Көшті бөгеп отырған өзіміз ғой деп ойлаймын. Қазақтың басын құраудың мән-мағынасын жете түсініп болмаған сияқтымыз. Шеттегі бауырларды ата-жұртқа тарту, көкбайрақтың астына топтау, қазақ мемлекетінің тарихи міндеті. Қазір қаржы тапшы, өтпелі дәуір деген сияқты түрлі сылтаулар айтып, сол міндеттерді кері сырып қойғандаймыз. Бүл дұрыс емес. Бұған асығуымыз керек. Оның себебі мынада: Қытайдағы қазақтар соңғы уақытта ассимиляцияға қатты ұшырап жатыр. Қазір ішкеріден қара тасқын үздіксіз ағылуда. Қазақтар мекендейтін Шыңжанның солтүстік аймағында олар жергілікті халықтан екі-үш есе кебейіп барады. Ол жақта да өз дінін, тілін ұмыта бастаған жастар қаптап жүр. Ата-жұртты аңсап отырған тек аға ұрпақ, орта буын. Солардың көзі кетсе, өз елін іздейтін ұрпақ шықпай қала ма деп қорқамын. Ал біз асығар емеспіз. Бұл міндетті бізден кейінгі біреулер атқарса деп ойлаймыз. Бір ғана мысал айтайын: осыдан екі-үш ай бұрын Қытай елшілігінде болдым. Біздің бір ағайын ілгеріде ел кешкенде Қытайда қалып қойып еді. Қазір үйлі-баранды. Соны Семей облысында тұратын ағалары көшіріп алғысы келеді. Бүкіл құжаттарды жинап болып, енді Қытай елшілігіне «біз қарсы емеспіз» деген таңба бастыру керек. Ары сөйлестік, бері сөйлестік, бірақ ештеңе шықпады. Олар «Қытайдағы қазақтарды тек әке-шешесі ғана шақыруы керек. Ал ағасы мен інісі бірін-бірі шақыруға болмайды» деп қасарысып отырып алды. Меніңше бұл дүниежүзілік нормаға сыймайтын нәрсе. Мен Қытайдың дәстүрін, саясатын жақсы білетін адаммын, сол жерде біраз айтысуға тура келді. Бәрін тәптіштеп айтқан соң барып, елшіліктің жауапты адамы: «керек десеңіз, біз осы таңбаны басуға да міндетті емеспіз. Ол жердегі жергілікті өкімет пен Қазақстан консулдығы өздері шешуге тиіс. Бізге осы қосымша жүкті артып қойған – өздеріңіздің Сыртқы істер министрліктеріңіз. Өйткені олар Қытайдағы қазақтардың өз еліне көптеп келуіне мүдделі емес. Тек әке-шешесі шақырса ғана рұқсат бер, ал ағайын-туыс шақырса таңба баспаңдар деп тапсырған солар» деп бар шындықты жайып салды. Демек, оларда кінә жоқ, гәп өзімізде болып отыр. Мен осыдан кейін сол кездегі сыртқы істер министрі Қасымжомарт Тоқаевқа «Қазақ әдебиеті» газетінің бетінде ашық хат жаздым. Әлгі фактілердің бәрін келтірдім. Бірақ жауап болмады. Естуімше, ол министрлікте қазақша білетіндер аз дейді. Сірә, хатты оқып жарытпады-ау деймін. Қалай дегенмен, шеттегі қазақтарды көшіріп алу – біздің парызымыз. Бұл саяси маңызы жағынан бәрінен жоғары тұр. Егер сол қандастарымыз оралып, қарамыз көбейсе, қазір шешімін таппай жүрген көптеген дүниелер өзі-ақ орнына келер еді.

­ Қазақ жазушысы Қажықұмар Қытайда түрмеде отыр. Ал Қазақстанда қытай сазгеріне көше атын беріп жатырмыз. Бұл кереғарлық емес пе?

­ Мен Қажықұмар туралы бірнеше мақала жаздым. 1992 жылы Президент бір топ жазушыларды қабылдаған кезде құлаққағыс та еттім. Ол кісі уәде беріп еді. Бірақ кейін ұмытып кетті-ау деймін. Серікболсын Әбділдин төраға боп отырғанда, Жоғарғы Кеңеске жазбаша хат та түсірдім. Олардан да нәтиже шықпады. Басшыларымыз Қытайға талай барып-келіп жүр. Өкінішке орай, Қажықұмар жайында сөз болмағанға ұқсайды. Бірақ араша түсіп жатса әлі де кеш емес. Сол Қажықұмар биыл 75 жасқа толды. Соның 35 жылын түрмеде өткізіпті. Сондай бір қазақ жазушысына ара түсе алмауымыз, елдігімізге сын, бетімізге шіркеу. Ал қазақ жөнінде музыка жазған қытай сазгеріне көше атын беріп жатсақ, бұл қонақжайлылығымыз, кеңдігіміз. Өкінішке орай, ол жақтан мұндай ниет байқалмай тұр ғой.

­ Қазір екінің-бірі тарихқа қалам тартатын болды. Шикілі-пісілі туындылар көбейді. Тарихты бұрмалау, тіпті, қолдан жасау үрдісі басталып кеткендей ме, қалай?

­ Қазір тарихи шығармалардың, ғылыми еңбектердің көбейген шағы. Бұл табиғи нәрсе – қажеттіліктен шығар. Бұрын тарихты жаза алмадық, тарихымыз орынсыз бұрмаланды. «Отар елдің тарихын отаршылдар жазып береді» деген Джавахарлал Нерудің сөзі бар. Сол отаршылдар жазған тарихымызды тоты құсша қайталадық. Енді бәрін қайта қарап жатырмыз, солай болуға тиіс те. Бір өкініштісі, мүмкіндік қолға тигенде тағы бір ұшқарылыққа ұрындық. Зерттемей, тексермей белден басып жазатындар көбейді. Мемлекеттің, ұлттың тарихын жазудың орнына бір рудың, бір атаның түп-тамырын қазбалап жазатындар көбейді. Әркім көрпені өз басына тартқан күн туды. Халыққа бәлендей пайдасы тимеген бисымақ, батырсымақтарға аста-төк ас беріп жатады, керемет ескерткіштер тұрғызып жатады. Тарихта да әділеттілік болу керек қой. Мысалы, XVIII ғасырдағы қазақтың ұлы батыры, дарабозы, бас сар­дары Қабанбайға әлі ескерткіш жоқ. Ал оның қол астындағы мыңбасы, жүзбасыларға жаппай ескерткіш тұрғызылған. Қабанбай – қазақ халқына ортақ тұлға. Оның Қубас атының тұяғы тиме­ген қазақ даласында жер жоқ. Қазіргі тарихи шығармаларда дәйектілік жетіспейді. Анау «ақтабан шұбырынды» жылдары тумаған батырларды сол уақытта ел қорғап жүрген қолбасы қып көрсететіндер де табылды. Бұл жөнінде көптеген мысал келтіруге болады. Тарихи роман жазған екенсің, тарихи деректерді бел­ден басуға болмайды.

­ Мысалы, кезінде жүздеген мың тиражбен жарық көрген «Түп-тұқиянымнан өзіме дейін» деген кітапты тас-талқан етіп сынағаныңыз бар, сол райдан қайтқан жоқсыз ба?

­ Иә. Кезінде өз елінің шежіресін жақсы білген Сүйінбайдың аузына сол шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы деген адам неге ілінбеген? Жамбыл Өтеген, Сұраншы, Саурық, т.б. батырларды түгел жырлағаңда Қазыбек бекті неге жырға қоспаған. XVIII ғасырда әлдекім 25 баспатабақтан тұратын роман жазуы мүмкін бе? Егер солай болған күнде қазақ романы XVIII ғасырда туды деп қарауымыз ке­рек қой. Бұл сенсация болар еді. Мен қуанар едім. Бірақ олай болмаған ғой. Текстологиясын қарасаңыз, ол кітап XVIII ғасырдың тіліне де, стиліне де келмейді. Кітап қазіргі журналистика тілімен, онда да өзінің ұрпақтары көп істеген «Социалистік Қазақстан» деген газеттің қасаң тілімен жазылған. Көне мұраға үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Түгелімен ұлы аруақтарды қорлауға арналған. Осы жалған дүниенің жалғандығын айтқаннан басқа жазығым жоқ.

­ Ел тағдыры, әдебиет тағдыры жөнінде көзқарасыңыз?

­ Мына заман елге ауыр тиіп тұрғаны шындық. Мұны ешкім жоққа шығара қоймас. Реформа деп, анау-мынау деп қолдағы бар дүниенің өзін тас-талқан еттік. Одан ұтқанымыз қайсы? Дамыған аграрлы ел едік. Көрінген қалталы елге қол жайған, ашқұрсақ мемлекетке айналдық. Мұнай асырайды дедік, бірақ көрген қызығымыз шамалы. Мен ауыр өнеркәсіп, зауыт-фабрикалардың жағдайын жетік білмеспін, бірақ ауыл шаруашылығын бір кісідей зерттеген адаммын. Осы салаға жүргізілген реформа тым олақ болды, ауылды күйретіп алдық. Кеше ғана маңырап турған 50 млн. мал басы ұшты-күйлі жоғалды. Бұған жауап беріп жатқан ешкім жоқ. Мемлекет басында отырғандардың: «ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру қымбатқа түседі. Сондықтан оны мұнай мен алтынға шеттен сатып алсақ әлдеқайда тиімді» деуі мұң екен, қолдағы байлық хан-талапайға түсті. Бар нәрсе жоққа айналды.

Ал енді әдебиет, мәдениетке келсек, мұндағы құлдырауды да тапшылыққа, реформаға жабу орынсыз. Бізде оны ұстап тұруға көңіл, ықылас жетіспейді. Тіпті, билік басында отырған қайсыбір мықтылардың «демократиялық қоғамда әдебиет қажет пе?» деген сұрақ қойғандары да болды. Осыны айтқан адамдардан әдебиетке қандай қамқорлық болуы мүмкін. «Бұл болмасаң күл бол» дейтіндер осылар.

Кешегі Кеңес империясы тұсында, экономикалық-саяси билік жоқ кезде қазақ халқы неге сүйенді деп ойлайсың? Қырық күншілік шелде түйе өзінің өркеш майын сорып күн көреді екен. Сол сияқты қазақ халқы да өзінің өркеш майы – руханиятына сүйеніп күн кешті. Әдебиеті, тілі, өнері болды. Бұлар ұлтты өлтірмей, талай қыспақтан алып шықты. Қазақ халқының тағдыры осы үш жіпке ілініп тұрды. Егер осыны қиып жіберсе, яғни, руханият әлемін жойып жіберсе, қазақ ұлты ешқандай соғыссыз-ақ өз- өзімен құрып кетер еді. Құлдырап кеткен экономиканы жолын тапсаң қысқа мерзімде орнына келтіруге болады. Ал қожырап кетқен руханият дүниесін қалпына келтіруге ұзақ жылдар қажет. Біз осыны түсінуіміз керек.

Әдебиет жоқ емес, бар. Бірақ бұрынғымен салыстырғанда деңгейі тым төмен. Кітап саудасы күйреді, тираж азайды. Жазушыға қаламақы төлемейтін заманға кез болдық. Қазір адал маңдай теріне ақы сұрай алмайтындар – жазушылар. Осыдан кейін әдебиеттің көсегесі қалай көгереді? Айтудың өзі қиын.

­ Қабдеш аға, алдағы шығармашылық жоспарыңыз жөнінде бір ауыз айта кетсеңіз...

­ Ең соңғысы – кеше ғана жарық көрген, міне, алдында жатқан «Таңғажайып дүние» атты романым. Жаңа заман жайында да бірдеңе жазғым келеді. Бірақ қазір роман жазу қиын шығар. Роман – заман шындығы, дәуір сипаты деген сөз. Ал мына дәуір немен аяқталарын, қайда апарып соғарын да ешкім білмейді. Заманның қаһармандары кімдер? Жағымдысы, жағымсызы қайсы, әлі анықталған жоқ. Бұларды сезінбей тұрып үлкен дүниеге кірісуге болмас. Бірақ шағын дүниелер жазуға болады. Мен қазір шағын хикаяттар, әңгімелер жазып жүрмін.

Сейсен Әмірбекұлы «Дат» газеті 27.12.1999