Қазақтың болашағы – алда

Ол әлемдегі алты миллиардтан астам адамды құрайтын халықтың, ұлыстың тыныс­тіршілігін өз ұлтымен салыстырады. Қаламгер ретінде өз ұлтының мәрттігіне, өзгеге ұқсай бермейтін тектілігіне назар аударады. Сол тектілікті, мәрттікті күні бүгінге дейін насихаттаудан, жазудан жалықпай келеді.

Мәуен ХАМЗИН, профессор

­ Үйіңізде кітап көп екен, қайсысын қолыңызға жиірек аласыз?

­Мынаны көп оқимын деп айту қиын. Мысалы, Абай үстөлімнің үстінде жатады. Кез келген уақытта Абайды оқуым керек. Ұлы ақынды студент кезімде, одан кейін жігіт ағасы болғанымда, жасым ұлғайып 60­70­ке жеткенімде де оқып шықтым. Бірақ оны әрқалай қабылдадым. Көрдіңіз бе, адам жас мөлшеріне, пайымдауына қарай түрліше түсінеді екен. Сондықтан Абайды жиі оқу керек. Сүңгушілер тереңді бойлау үшін мойнына әдейі тас байлайды. Мен тереңге сүңгуім үшін Абайға жүгінемін. Әуезовты жеті­сегіз мәрте қайталап шыққанмын. Әсіресе, үлкен шығармаға кірісер алдында Әуезовты бір оқып алам.

­ Жастар кітап оқымайды дейміз. Қазір дүкенде кітаптар қымбат. Сіздің 12 томдығыңыз 16 мың теңге тұрады. Оны біз сияқты журналистер, әдебиетшілер алмаса, көпшілік сатып алуға қиналады. Бәлкім, оқырман қатарының сиреп бара жатқанына баға да әсер ететін шығар?

­Өзіме тиесілі көп томдық кітабымды «Алматыкітап» баспасының сауда үйіне 7 000 теңгеден өткіздім, пайызына шаққанда 10 000 теңге шамасында болады. Енді бұларда ынсап жоқ. Пайданы молырақ табуды көздеген дүкен иелері бағаны өздері қояды. Олар әдебиетті насихаттайық, оқушының қолына жетсін дегенді ойлай бермейді. Сондықтан нарық заманында кітап тауарға айналды, бірақ ол біздің пайдамызға шешіліп отырған жоқ. Себебі әдеби процесс тоқтап қалды. Неге? Біріншіден, жазушы кітабын жазады, екіншіден баспа оны жарыққа шығарады, үшіншіден оны тарататын кітап саудасы жанданды, төртіншіден кітапханалар оқырманға жеткізеді, бесіншіден әдеби сын оны нәсихаттап, жақсы­жаманын іріктейді. Міне, осының бәрін қосқанда әдеби процесс болады. бізде бұл тізбек үзіліп қалған. Әдеби сын деген атымен жоқ. Басымыздан өткен соң кеңес дәуірімен салыстырып айтамыз. Ол кезде қалалық және селолық кітап саудасы деген болатын. Автоклубтар кітапты тиеп алып, шалғайдағы фермаларға, қойшыларға дейін тарататын. Қазір бұл жүйе күйреген. Кітап тарамайды, тиражы аз, баспаның шығыны ақталмайды, жазушыға қаламақы төленбейді.

­ Мұндай әдеби процесс басқа елдерде, мынау көршілерімізде қалай дамыған?

­Елдің айтуынша Ресейде кітап арзан. Қағаз Ресейдің өзінен шығады. Біз бір кездері оларға кіріптар болдық қой. Көп қажетті дүниелерді, баспаға қажетті жіптерге дейін Ресейден алатын едік. Сондықтан Мәскеуден, Новосибирскіден келетін кітаптар екі есе арзан. Бізде қағаз, баспаға қажетті шикізаттардың бәрі қымбат. Қазақ кітаптарының қымбат болатыны да сондықтан.

­ Қазақ әдебиетінде ғұмырнамалық жанр неге кенже қалған?

­Бұл жанрға жол салған жазушы Сәбит Мұқанов еді. Оның «Өмір мектебі» кітабынан кейін де ешкім іліп алып кеткен жоқ. Оған екінің бірінің батылы бармады. Ғұмырнама деген құжатты шығарма. Онда ойдан құрастырылған дүние емес, шындық қана жазылуы тиіс. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін санаулы жазушы ғана мемуар жазды. Естелік жазу үшін жұртқа айтар ғибратың, сондай­ақ, қазақ өмірімен байланысып жатқан маңызды оқиғалардың бел ортасында болуың шарт. Сонда ғана нағыз мемуар туады. Ал ғибраты жоқ, өмірбаяны кедей, «ауылдан шықтым, оқыдым, пәленбай жерде істедім» деген өмірбаян мемуарға жарамайды.

­Қолымызға тиген санаулы мемуарды оқығанда автор өзін пендешіліктен ада, ұлы тұлға ретінде көрсетуге тырысатындай ой қалдырады.

­Менің «Таңғажайып дүние» атты ғұмырнамалық романымды біреу ұнатты, біреу ұнатпады. Онда шаруам жоқ. Өзім көрген шындықты қаз­қалпында жаздым. Маған шарапаты тиген жақсыларды да, кесапаты тиген кесірлерді де жасырмадым. Олардың өлі­тірісіне қарамадым. Бізде қатарымызда жоқ адамдар туралы сын айтуға болмайды деген пікір қалыптасқан. Бұл дұрыс емес. Неге сын айтуға болмайды? Ешкім мәңгі жасамайды, бәріміз өлеміз. Сонда дүниеден озған аға ұрпақтың артына не қалдырғанын кейінгі ұрпақ бағаламай ма? «Уақыт төреші» неге айтамыз? Менің естелігімде «Сен қорықсаң өзіңнің қағазға түсіріп кеткен сөзіңнен қорық, сенің кім екеніңді өз сөзің ашып береді» деген өсиет бар. Расында қазір біреулердің жазып кеткен шығармалары арқылы шындық ашылып жатқан жоқ па? Мәселен Кеңестер Одағы дәуірінде бірінің үстінен бірі арыз жазғандардың, қиянатқа барғандардың пендешілігі қағазға басылған соң әйгіленіп жатқан жоқ па? Жазушының бәрі бірдей емес, ол санмен өлшенбейді. Бір басқосуда «Ойбай, қаламгерлер көбейіп кетті» деп уайымдадық. Бәйгеге қосылған екі жүз жүйрік аттың он шақтысы ғана суырылып алға шығатыны белгілі. Егер олар бәйгеге түспесе, қайсысының тұлпар екенін қайдан білеміз. Жазушылар көп болғанымен олардың бәрі шедевр жасамайды. Мынадай бір теңеу айтайын, ұшқыштардың бәрі ұшақ басқарады. Алайда, солардың ішінде Тоқтар Әубәкіров секілді ұшақты сынақтан өткізушілер санаулы. Өзгелері сол сынақтан өткізілген жаңа бағытпен ғана жүріп отырады. Сол секілді әдебиетте де көш бастайтын жазушылар болады.

­ Егер сіз Қытайда туып өспегеніңізде «Тағдыр», «Соңғы көш» сияқты шығармалар жазылмас па еді?

­Ол жайлы кесіп айту қиын. Бұл менің тағдырым. Әке­шешеңді, мемлекетіңді таңдап алмайсың. Мен Тарбағатай аумағында дүниеге келдім. Бір қызығы, ол көшпенділердің қаймағы біржола бұзылмаған кез. Жайлау, қыстау, күздеу, көктеу соның бәрін көріп өстім. Жиырма жасымда гимназия бітірдім. Алла тағала, әу баста маған көшпенділер өмірін көрсетіп, онан соң, жақсы білім алсын деп Қазақстанға жол сілтеп жіберген сияқты. ҚазМУ­нің филология факультетіне түстім. Әуезов, Кеңеспаев, Балақаев, Кенжебаев сияқты оқулықтар жазған тамаша ұстаз­ғалымдардан тәлім алдым. Көшпелі өмір салтынан жарты ғасырдай уақытқа алға озып кеткен Алматыға келгенімде жаңа елдің ұрпағымен қайтадан жарысқа түсуіме тура келді. Бірақ осының бәрі менің пайдама шешілді. Сондықтан болар замандастарым мен туралы «Сонау көшпенділер ауылында туып өсіп, бір емес екі империяны бастан кешірген Қабдеш Жұмаділов – өмірбаяны аса бай жазушы» деп жазды. Кейбір жазушылардың туындыларынан бірін­бірі қайталайтын, тақырып таппай саусақ соратын, өмірге жақын оқиғалардың жетіспейтіні байқалып тұрады. Ал шын мәнінде көзбен көріп, құлақпен естігенге не жетсін. Ол сенің өмірден алған материалың. Кейін ғимараттың кірпішін қалаған секілді шетінен аласың да жаза бересің. Сондықтан «қос империяны көргенім – еншіме бұйырған бақыт» деп қабылдаймын.

­ «Дарабоз» романын тарихты тазалау үшін жаздым дейсіз. Ол қанша дегенмен көркем шығарма ғой. Жұрт сондағының бәрін тарихи дерек деп қабылдайды деп ойлайсыз ба?

­Тарихи дерек деп қабылдауға болады. Мен «Дарабозға» пәленбай жыл бойы материал жинап, сонан кейін бес жыл отырып жаздым. Жазып отырғанымда материал тапшылығын сезініп архивке жүгірдім, қолымда барын толықтырдым, қайта қарадым. Кейде ойдан қиюластырған жерім де болды. Негізгі оқиға тарихтың өзінен алынуы керек. Қазақ тарихы бұрмаланған, өтірік араласқан тарих, 18­ғасырда басты тұлға кім болды, оқиға қайда, қалай өрбіді? Осының бәрін орнына қою керек болды. Мұның бәрін әрине, тәуелсіздіктен бұрын жасау мүмкін емес еді.

­ Сіздің тәжірибеңізде материал жинау үшін көп уақыт кете ме?

­Тақырып басымда піскенше,қолыима қалам ұстамаймын. «Таңғажайып дүние» атты ғұмырнамамда принциптерім түгел айтылған. Мен «шығарма жазылмайды, туады» деген қағиданы ұстанамын. Тарихи шығармаларға көп уақыт кетеді. Ойдан құрастырып жаза алмайсың. Уақыт өткен соң бір ғалым зерттесе, өтірігің шығып қалады. Маған «шәкіртпін» деп жүрген біреулер «Дарабозға» еліктеп тарихи роман жазыпты. Менің кітабымдағының бәрін тарихи құжат деп ойласа керек. Бірақ онда тарихқа жанаспайтын тұстар да бар. Ал менің өз ойымнан шыққан «Тағдыр» атты кітабымнан көшіріп алып, ғылыми жұмыстар жазып жүргендер де бар.

­ Қытайда тұратын жазушы Қажығұмар Шабданұлының «Қылмыс» атты романының толық нұсқасы сіздің қолыңызда екен. Оны жарыққа шығару ойыңызда бар ма?

- Қажығұмар Шабданұлы ерекше тұлға. Түрмеде ұзақ отыру жағынан әлемде ол кісінің алдына түсетін ешкім жоқ. Жазушы қандасымыз Қытай түрмесінде 40 жыл отырды. Қазір көзі тірі. Елбасымен кездескенімде оны елге көшіріп әкелу мәселесін көтерген едім. Әзірге бұл мәселе шешілген жоқ. Қажығұмар Шабданұлы шығармаларының ішіндегі ең сүйіктісі алты томнан тұратын «Қылмыс» романы. Қазақта алты томдық роман жазған ешкім жоқ. М.Әуезовтың «Абай жолы» төрт том. Ал Қажығұмар түрмеде отырып жазғандарын нанның арасына тығып жасырған. Ертеден қорған соғып үйренген Қытай түрмесінен сыртқа бір затты жасырып шығарудың өзі ерлік. Ал алты томдықтың әр парағы осындай қауіп­қатермен сыртқа жеткізілген. Жазушы өзі жазған 12 томдық кітабына дайындап отыр. Соның алты томы маған жетті. Қандай жолдармен қолыма түскенін айтпай­ақ қояйын. Енді соны алдағы жылдың басында баспадан шығаруды жоспарлағам. Мәдениет және ақпарат министрлігі қолдау көрсетеміз дейді. Арапша жазылған романды кириллицаға түсіріп жатырмын. Әзірге үш томдық дайын. Алғы сөз де жазып қойдым.

­ Қазір ол кісінің жағдайы қалай?

­Ол жасы сексеннен асқанда темір тордан зорға шықты. Одан кейін бес жыл үйқамақта отырды. Үйқамақ дегеніміздің өзі түрмемен бірдей. Осының бәріне төтеп берген кісінің денсаулығы біршама жақсы. Ол кісіде кінә жоқ. Соның өзінде елге әкеле алмай отырмыз. Екі рет арыз жазды. 12 томнан тұратын дүниесін ұрпаққа тапсырып, еліме оралсам деген ойы бар. Шынын айтсам, қазір жағдайы қиын, зейнетақы алмайды, тұрақты кірісі жоқ. Сол елдегі азаматтардың садақасымен күн көріп жүр.

­ Сондағы басқа қандастарымыздың тұрмыс­тіршілігі қандай?

­Жаман емес. Бір кездері аш отырған халықтың қазір тамағы тоқ. Бірақ қазақ мектептері түгел жабылды. Білім ошақтарында сабақ тек қытайша жүреді, қазақ тілі шет тілі ретінде аптасына екі сағат оқытылады. Осыдан кейін қазақ ұлты түгел ассимиляцияға түспегенде қайтсын.

­ Жарты ғасыр бұрынғыдағыдай, қандастарымызды бір мезгілде жаппай көшіріп әкелсек қой, шіркін!

­Ол, әрине, арман. 1962 жылы тек Тарбағатай өңірінен бір айдың ішінде 160 мың адам бері қарай өткен еді. Кеңес дәуірі кезінде Қазақстан еш қиналған жоқ. Әр совхозға 50­60 үйден бөліп жіберді. Қаржыны үш­төрт облыстың өзі­ақ көтеріп кетіпті. Қазір бізде ондай жағдай жоқ. Жер түгелге жуық сатылып кеткен. Бәрі жеке меншіктің қолында. «Біраз қазақ шетте жүр» дейміз де оларды атамекеніне келтірмеуге тырысамыз. Өйткені, жерді алпауыттар бөліп алған. Келген ағайынды қайда орналастырамыз. Баспананы қолдан қымбаттатып жібердік.

­ Неге Жазушылар одағы осындай қазаққа тиесілі мәселелерден шет қалып жүр?

­Кезінде араласқанбыз, айта­айта шаршап, ақыры қойдық. Бірақ мен болашаққа үмітпен қарайтын адаммын. Жаңа идеямен жетіліп келе жатқан жастарға сенемін. Қазақ бітпейді. Жоңғармен жүз жыл соғысқанда да жанымызды сақтап қалдық. Қыл көпірден, қолдан ұйымдастырылған талай ашаршылықтан, заманның басқа да ызғарынан аман өттік. Қазақтың болашағы – алда. Мен соған сенемін.

Әңгімелескен Кенже ӨСКЕНБАЙ