Шындық бiздiң бәрiмiзге де ауадай қажет

Камал iнiм!

Сiз сауатты адамсыз. Бiрталай жазушы, тарихшылар бiлмейтiн тарихты, деректердi бiлесiз. Сөзге шеберсiз. Бiрақ Қабдеш Жұмадiлов ағаңның дәл осы жердегi сiздiң пiкiрiңiздiң қате екенiн айтқаны орынды. Өйткенi Қаракерей Қабанбай өмiрiнiң соңғы жылдары (1761 жылдан бастап) бұрын жоң­ғарлар иемденген жерлерге Бас қолбасшы болып тағайындалған. Абылай ханның бұйрығымен. Сондықтан Қабдештiң айтқанын дұрыс қабылдағаныңыз жөн.

Оны дәлелдеу үшiн сiздiң »Жас Алаш» газетiнiң 12 наурызда жария­лан­ған «Қаракерей Қабанбай батыр қай­да жерленген?» атты мақалаңызға то­лық тоқталғым келедi. Бiр оқыған адамға сiз өте көп деректердi нанымды етiп берген сияқты көрiнесiз. Әсi­ресе, архивтерде болмаған, дастандарды оқымаған халық оған сенуi де мүмкiн. Ал бiрен-саран архивтерде бол­ған ғалымдардың өздерi де сiзге дәлелдi жауап бере алмайды. Өйткенi сiзге толық жауап беру үшiн Алматы, Омбының мемлекеттiк архивтерiнде және Мәскеудiң «Ресей Империясы сыртқы iстер министрлiгiнiң сыртқы iстер саясаты» архивтерiнде болып, ондағы құжаттарды толығымен бiлуi керек. Ал ендi сiзде бiрде-бiр архив құжаттары жоқ. Анау жазды, мынау айтты, жыраулар бүй дедi және т.б. дегендерiңiз ешкiмнiң көңiлiне қонбайды. Ал өз басым әуелгiде «Қаракерей Қабанбай батырға Астанадан 30 шақырым жерге ескерткiш орнатыпты»   де­ген хабарды естiгенде қуандым. «Атақты батыр атамыз елiмiздi, же­рi­мiздi қорғау үшiн өмiр бойы аттан түспей кеттi ғой. Ендi ұрпақтары бұл атамызға ескерт­кiш­тi әрбiр облыс орталығында, қалаларда орнатса да артық болмас» едi деп. Бiрақ Камал iнiмнiң «Бұл жерде Қаракерей Қабанбай батыр туды, осы жерге жерлендi» дегенiн естiгенде, ренiш бiлдiрдiм. Камалдың бұл қылығына бiздiң тарихшылар үндемедi. Өйткенi оны құптағандығынан емес, онымен қарсыласып айтысу үшiн нақты деректерi жоқ болғандығы себептi өздерiн бұл мәселеден аулақ ұстады. Ал менде архив құжаттары жеткiлiктi. Сол себептi үн-түнсiз жатқым келмедi.

Сiздiң мақалаңызда дастандарға сiлтеме бар. Онда сiз «Ғылым Академиясында Қабанбай батырға арналған 18 дастан бар» депсiз. Мен неғып оны байқамадым деп осы мақаланы дайындаған кезде әдейiлеп бардым. Ондай дастандар жоқ.

 »Дәулетбайдың келiншегi бүй дедi:

Есiл менен Нұраның

Арасына сыймаған.

Қайран менiң қайнағам», – депсiз.

Бұл дастан менде бар. Мен әдейi­леп сол дастанды бiрнеше рет қарадым. Онда мұндай жолдар жоқ. Ол дас­танда Қабанбай батырдың келiн­дерi былай деп жоқтапты:

– Айналайын атам-ай,

Қолыңнан сарқыт жемедiм.

Басыңды сүйеп, жан атам,

Қолымнан сусын бермедiм,  

Қолымнан сусын берсем мен

Арманым бар дер ме едiм!

Ал сiз айтқан «Есiл мен Нұра арасына сыймаған атам» – деген жолдар жоқ.

Мақалаңызда: «Қазiр кесене тұрғызылған жердiң маңайындағы жұрт бұл жердi «Найман қорым» және «Қаракерей Қабанбайдың ақ моласы», «Қа­бан­бай тауы» – дейдi. Кесене маңы – қалың мола. Қабдеш аға айтатындай, «айдалада шырақшысыз жалғыз» қалмаған. Молаға 1931 жылы Қабанбай атамыздың тiкелей ұрпағы Қыдырмолда жырау үш түнеп, шырақшы болып отырған Досан ағадан көп әңгiме естiптi» дейсiз. Қарағым-ау, бiрiншi­ден, ашаршылық жылы қайдағы шырақшыны айтып отырсыз? Екiн­шiден, Абылай хан, Қабанбай батырдың заманында шырақшы дегендер болған емес. Егер болса, Әбiлхайыр ханның басында болмас па едi? Оның үстiне Ақ­мола, Атбасар өңiрiндегi халық 1931 жылы аштықтан қынадай қырылып жат­қанда, әр қайсысы өз бастарымен қайғы болған кезде, қандай шырақшы, қандай әңгiме? Сiз де айтасыз-ау...

Айтып отырған жерлерiңiздегi сiз атаған жерлер – осы өлкенiң би-болыстары, қыстау иелерiнiң аттары. Бұл өлкенi Арғын: Атығай – Қарауыл, Қарпық; Қыпшақ рулары қоныс еткен. Қабан ауылы – Қабан сұлтанның қонысы. Сiз бүгiнгi орналасқан жерiңiздегi Найман қорымы, Қаракерей «Қабанбайдың ақ моласы», «Қабанбай тауы» және т.б. дегендерiңiзден «бай», деген сөздi алып тастаңыз. Ол Қарауыл руының, Қабан сұлтанның жерi. Сондай-ақ, сiз қоныстап отырған жер 1787 жылдары Қанай батырдың да жерi бол­ған. «Қанай шоқы», «Қанай тауы», «Қа­най қорығы» деп те аталған. «Қа­бан­бай тауының» да болуы мүмкiн, бiрақ бұл Қаракерей Қабанбай емес. Сiз атап көрсеткен жылдарда бұл жер­дi Керей, Арғын: Кәрсен, Қанжығалы, Қа­рауыл және Қыпшақтар мекен­дегенiн Омбы архивi де тайға таңба басқандай етiп көрсеткен (Қор 1, тiзiм 1, iс 190, 377-бет). 

Тағы да мақалаңызда: «Көздерiңiз жеткен шығар, дастандардағы деректер мен нақтылы ғылыми негiзделген мұ­рағаттың жазба деректерi бiрдей шықты», – деп өзiңiздi-өзiңiз жұбатыпсыз. Сонда қандай ғылыми деректердi айтып отырсыз? Анау айтыпты, мынау айтыпты дегенiңiздi ғылыми дерек деп есептейсiз бе? «...Қаракерей Қабанбайдың моласы тұрған жер туралы бәрi бiрауызды. Мұны бiр деп қойыңыз!» – деп нығыздап, шегелеп тастапсыз. Бi­рақ шегелерiңiз бос. Ешқандай дәлел жоқ.

Дастандарды да дұрыстап оқып, түбегейлеп зерттеу қажет болар.

Зейнолла Сәнiк, Бейсенғали Садыханның «Қабанбай батыр» деген кi­та­бында бiрнеше жыраулардың өлеңдерi бар екен. Қабанбай ең соңғы рет жау­ға аттанғанда Қубас атпен адамша серттесiптi:

Мен келдiм жетпiс сегiзге,

Сен келдiң отыз сегiзге,

Сенен басқа ат мiнсем,

Мiнгендей болдым өгiзге.

Сенi мiнiп шапқанда,

Тартынбай түстiм теңiзге.

Ей Қубасым, Қубасым,

Қабанбай өлдi дегiзбе!

Қарсы келген жауыма,

Қара тамақ найзамды.

Қадамасам маған серт!

Және осы кiтаптың 28-бетiнде авторлар былай дейдi:

«...Қабанбай өзiнiң бүкiл ерлiк өмiрiн жоңғар басқыншыларына қарсы ұрысып, қазақ ұлтының азаттығы жолындағы күреске арнаған. Сондықтан да ол өз кезiнде асқан абыройға ие болған. Қабанбай жырында «Алакөл», «Тақта», «Барлық», «Емiн», «Қызыл түз», «Күркiлдек» (Сайран бойында Күркiл­дек деген жер бар, сол болуы мүмкiн), «Көк бастау» (қай жер екенi белгiсiз), «Ат­тың тауы», «Қабанбай шоқысы», «Текес» т.б. жер аттары бар. Бұған қа­ра­ғанда ол Шыңжаң өңiрiнде көп жүр­ген секiлденедi. Кейбiр аңыздарда Қабанбай Үрiмжi өңiрiне де келген. Батыр өз кезiнде Барқытбелден (қазiр­гi Еренқабырғаны кезiнде солай атайды екен) асып келiптi...». Мiне, Қытай елiнiң тарихын жақсы бiлетiн Зейнолла Сәнiк пен Бейсенғали Садықан 1991 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Қаракерей Қабанбай» атты кiтабында осылайша ой түйiптi. Бұл авторлардың айтқаны жобаға келедi. 

Қаракерей Қабанбайдың тұсында Шәуешек қаласын Қытаймен сауда iсiн жүргiзуге қолайлы болу үшiн Абылай хан салғызған. Омбы архивiнде «Батыс Сiбiрдiң (Қазақстанның да – Б.Н.) тарихына байланысты хронологиялық уақиғалардың тiзiмi (1524-1880 жылдары) берiлген. Онда былай делiнген: «1761 жылы Чугучак қаласы Абылай ханның ұсынысымен қолайлы жерге қайтадан салынып, Емiл өзенiнiң жанындағы жазыққа көшiрiлдi. Бұл қаланы Пекиннiң үкiмет орны шекаралық қала деп белгiледi».

Сiз тағы да өз мақалаңызда былай дейсiз: «Жоғарыда топономикаға тоқталдық. Самсаған Қаракерей, оның iшiнде сыбан мен мұрындар. Оған қоса М.Тынышбаев «Матайдың ұраны – Бөрiбай. Бөрiбай батыр ұлдарымен бiрге 1740-45 жылдары Сарысу бойында, Атбасар өңiрiнде жерленген дегендi жазып кеткен».

Ал мұнымен не айтқыңыз келдi? Күллi қазақты сауатсыз дегiңiз келе ме? 1741-43 жылдары қалмақтар тағы да бас көтерiп соғысты. Ол қырғын соғыста Найман руы ғана емес, тiп­тi Қыпшақ, Арғын, Уақ, Керей, Албан, Дулат, Жаныс, Шапырашты, анау батыстан 12 ата Байұлының, осы жер­дiң негiзгi иелерi Арғынның барлық руларынан мыңдаған азаматтар қаза тапты. Олар өзi туып-өскен жерiн, ата-қонысын ғана емес, қазақ елiнiң тұтас­тығы үшiн күрестi. Ал олардың әрқайсысын туған жерлерiне емес, қаза тап­қан жерiнде жерледi. Сiз бұл деректi осы жердi «Қалың Найманның жерi» деп айту үшiн келтiрiп отырсыз. Ал М.Тынышбаев ағамыз өте дұрыс айтады. Бөрiбай батыр ұлдарымен қаза тап­қан жерiне жерленген. Оны ешкiм де жоққа шығара алмайды.

1760 жылдың 10 сәуiрiнде Орынбор гарнизонының жаяу әскер полкының поручигi князь Иван Ораков пен аудармашы Яков Гуляевтердiң жазған хаты бар. Олар былай дейдi:

«...Жоңғар жерiнде әртүрлi рулардан құралған 10 мыңдай әскер­дiң басшысы болып тағайындал­ған Найман руының старшыны Қаракерей Қабанбай қалмақтарды тұт­қындауға келiп, осы жердiң иесi болды. Абылай Найманның Қаракерей Қабанбай батырын қа­зақтың байырғы жерi Қашқария, Үргеншi, Жаркентке тағы басқа да жоңғар жерiне бас старшын етiп та­ғайындады. Ендi бұл жерлерге өз руын тегiсiмен көшiрудi бұйырды. Абылай Қабанбай батыр ар­қылы Төлеңгiт қырғызы Райымбек батырға да өз елiмен жоңғар же­рiне көшiп баруы туралы бұйрығын жiбердi...» (Қор 1, тiзiм 1, iс 88, 2730-бет).

Мiне, жоғарыдағы хаттан Қаракерей Қабанбай батырдың 1760 жылдардан бастап жоңғар жерiнде бол­ғанына көзiмiз жеттi. Оған дейiн де Ақмоланың маңайында тұрған емес.

Камал Әбдiрахман мырза былай дептi:

«...Десек те сөзiмiзге қайта оралайық. Егер Қаракерей Қабанбай батыр 1760 жылдары Қабдеш ағамыз айт­қанындай Алакөлге жете қонса, нелiктен ол маңда бiрде-бiр топономикалық атау Қабекеңе байланыстырылмайды. Қабекең тұрсын, ол кiсiнiң аталары да бұл жақта тумаған. Батырдың аталарының да – Байжiгiт, Мәмбеттiң, Қожақұлдардың туған, өлген жерi –Арқа, Нұра бойы. Бұған жоғарыдағы деректер дәлел».

Халық жырында Қабанбай батыр Текестiң батысындағы Әтеке жырыққа аттанарда:

«Жағасын қара Емiлдiң жағалапты,

Аттарын ер Қабанбай тағалатты..» – делiнiп келiп, «Барлық пен Қызыл тұзды басып» өткендiгi айтылады. Демек, Барлық, Тарбағатай, Орқашар, Майлы, Жайын, Бұратала, Iле өңiрлерi Қабанбайдың көбiрек жүрген жерлерi болып саналады.

«Қалайда өз ойымды дә­лел­деуiм керек» деген ниетпен: «Қабанбай ұрпақтарының соңы Арқадан 1857 жылы қозғалыпты», – дейсiз. Сiз «Арқа» деп Ақмола маңайын айтып отырсыз. Ал Шығыс Қазақстан, Семей, Тарбағатай жағы Арқаға жатпай ма?

Бiрiншiден, Қаракерей Қабанбай ба­тыр 1760 жылдары қалың Қара­керейлердi жоңғар жерiне көшiрiп апар­ған. Ол туралы хатпен таныстыңыз. Тiптi 1822 жылы қазақ жерiнде хандықты жойғаннан кейiн 1824 жылдап бастап 6 округ құрылған. Сол жылдары Ақмола, Атбасар өлкесiнде Найман рулары болған жоқ.

Омбы архивi мен Алматы архив­терiндегi Ақмола облысындағы болыс­тардың тiзiмiнде Найман руларының бiрде-бiр болысы жоқ екендiгi тайға таңба басқандай көрiнiп тұр.

1831 жылы Омбы архивiндегi (қор 338-тiзiм, 1, iс 539) құжаттарға сәйкес Ақмола округында мынадай рулар болған: Жабике – Керей, Сайдалы – Алтай, Тама, Курлеуiт – Қыпшақ, Арғын - Алеке – Байдалы – Алтай, Ар­ғын – Теналы – Қарпық, Қорсалы – Керей, Арғын – Алысай – Алтай, Ар­ғын – Инелi – Тургатар, Арғын – Айтқожа – Қарпық, Корсары – Керей, Арғын – Төрткүл – Алеке – Байдалы – Алтай, Арғын – Қанжығасы, Тунғатар, Есенбақты – Керей, Қарпық, Арғын – Мойын – Алтай, Құ­лан – Қыпшақ, Уақ, Құ­латай – Қыпшақ (Архивте орысша кейбiр рулардың атын сәл өзгертiп берген. Мен Архивте қалай берiлдi, солай жеткiздiм – Б.Н.). Бiрде-бiр Найман руының аты аталмаған. Мақалаңызда тағы да мынадай сөздер бар: «1830 жылы барлық Қаракерей Найманның 70-80 пайызы Арқада, Каракерей Қабанбайдың Ақмоласы маңында отырды... Ендеше, батыр осында, өз жұртының ортасында жерленбегенде, ендi қайда жерленедi?».

Сiз айтқан жылдары бұл өлкенiң негiзгi халқы мыналар болған. Қараңыз:

1. Хұдайберды – Атағаевская, Андогульское отделение.

2. Рысай – Атагаевская волость.

3. Кочкулы – Атагаевская.

4. Джантелы – Атагаевская.

5. Баимбет – Атагаевская.

6. Атыгай – Багышевская.

7. Ятаган – Багышевская.

8. Майли – Басташевская (Сары баласы, Қадыр, Бабалан, Сүйiндiк – Қара, Елтоқ.

9. Қайлы Атагаевская (Қарабалык, Донгес, Аминбет).

10. Жайлыбай – Қарауыл (Дүсен, Майли, Кучек, Кульдей, Серiк, Қаратума, Соқыр).

11. Құттымбет – Қарауыл (Нақай, Малай, Аю, Күней).

12. Илықбай – Байқошқар - Қараульская.

13. Ноғай – Караульская.

14. Қылды – Караульская.

15. Курсары – Кереевская.

16. Балта – Кереевская.

17. Исень-Бақты – Киреевская.

18. Уваковская волость.

19. Киргизовская волость.

Мiне, көрiп отырсыз, бiрде-бiр Найман руы жоқ (Ол кезде Ақмола өңiрi Көкшетау округiне кiрген және болыстардың атауы рудың атымен атал­ған). 

Ал ендi осы архивте Көкпектi, Аякөз округтерiнiң 1826-30 жылдары 90 пайызы Наймандар екенi көрсетiлген.

Сонымен бiрге сiздiң мақалаңыздағы мына бiр сөздерiңiзге таңғалмауға болмайды. «1824 жылы Нұра өзенiнiң бойындағы Ақымбет ауылында барлық наймандардың түселi өттi». Бейсенғали Садыханның жазба мұрасында кездесетiн нақ осы деректi Омбының мұрағатынан таптық. Онда: «В году 1824, по реке Нура прошел съезд всех найманов» делiнедi. Одан кейiн 1848 жылдары өттi деген де сөз бар» – дейсiз.

Барлық Найманның Нұра өзенiнiң бойындағы ауылға жиналды дегенi шындыққа жатпайды. Өйткенi Ресей 1822 жылы хандықты жойды. Әрбiр рулардың жанында әскерлер тұрды. Олар руларды тырп еткiзген жоқ. Ондай жиынға мүмкiндiк берген жоқ. 1824 жылы екi округтiк приказ құрылды. Оның бiрi – Көкшетау, екiншiсi – Қарқаралы. Ондай съезд өткiзу үшiн Омбы губернаторынан рұқсат алу керек. Ол бермейдi мұндай рұқсатты. 

Найман рулары бұл кезде Үш Бұлақ (1833 ж., Көкпектi), Аякөз (1831 ж.) округтерiнде көбiрек шоғырланған-ды.

Камал iнiм! Сiз сауатты адамсыз. Жоғарыда айтылғандай, 1824 жылдан бастап алдымен 2, одан кейiн 6 округтық приказдар құрылғанын жақсы бiлесiз. Әр округке бiрнеше болыстар бағынғаны белгiлi. Ал болыс құру үшiн сол рулардың саны 500 отбасынан асу мiндеттi шарт болатын. Сiз айтып отырған саныңыз рас болса, осыншама қалың ел 22 мың шаңырақ – аз дегенде, 6 болыс ел. Ал архивте сақталған құжатта Көкшетау округiнде де, 1831 жылғы есеп бойынша Ақмола округiнде де бiрде-бiр «Найман» болысының аты жоқ. Болыстардың тiзiмiн бiреулер әдейiлеп сiздiң ойыңызға қарсы жасап қойған жоқ қой.

Сiз «Қаракерей Қабанбай батыр 1770 жылдары қайтыс болғанға ұқсайды. Оны зерттеп жатырмын» депсiз. Сөйтiп, архивтегi тарихи шындықты мойындамай тағы да бiр жалған пiкiр­лердi халық арасында таратпақшысыз. Оның қажетi жоқ. Қаракерей Қабанбай 1764 жылы қаза болған.

Мақалаңызда тағы да бiр пiкiрiңiздi шындыққа балап жұртты сендiру үшiн Манаш ағамызға сiлтеме жасапсыз. Онда былай дегенсiз: «Қазақ тарихының бiлгiрi, тарихшы, академик Манаш Қозыбаев Қаракерей Қабанбай батырдың кесенесiне үш рет келдi. Үнемi адам көп кезде ат басын тiрейдi. Сол ғалымның былай дегенi бар: «...Бұл – Қаракерей Қабанбай батырдың моласы, кiм не десе де, шындық осы. Қал­ғандары, әсiресе жазушылар айта бередi. Сенiкi дұрыс».

Бұл арада сiз қазақ халқының ардақты ұлы, iрi тарихшы Манаш Қозыбаев ағамызды араға салып отырсыз. Манаш аға өз елiн, өз жерiн сiз бен бiзден артық бiлген. Жоғарыдағы мен көрсеткен болыстардың тiзiмiн, халық санын Манаш аға жатқа бiлетiн. Мен ол ағамен таныс болдым. Сан рет кез­дескенмiн. Сол себептi Манаш аға: «Бұл Қабанбай батырдың моласы» деп айтқан емес. Айтуы мүмкiн де емес! Ғалым аға Қабанбай батырдың Қаракерей Найман, Керей, Уақтарды жоңғар жерiне көшiргенiн бiлетiн. Сiз монумент салғызғанға дейiн неге бұл мәселе көтерiлмедi? Өйткенi Қабанбай атамыз, шындығында, Кабдеш Жұмадiлұлы айтқан жерде жерленген.  

Сiз шырақшысы болып отырған бұл кешендi ешкiм де алып таста, қират, құрт деп айта алмайды. Келiп-кетiп жатқан адамдар Қаракерей Қабанбайдың бұл жерге жерленбегенiн анық бiледi. Келешек ұрпақ та түсiнедi. Халық Қаракерей Қабанбай атамыздың аты әр жерден белгi берiп, тарихта мәңгi қалуын тiлейдi. Атамыздың атын кеңiрек жаю үшiн орнатылған мұражай деп түсiнемiз. Сол себептi де отырған орныңыз орнықты болсын. Келешекте шынайы патриот-азаматтар осы ескерткiштi мәңгiлiк сақтай бiлсе деген тiлегiмiз бар.

Елiмiзге қорған болған Бөгенбай батыр, Қабанбай, Шақшақ Жәнiбек, Бөкенбай батыр, Есет, Сырым, Исатай, Махамбет, Наурызбай, Толыбай, Бикелдi, Жасыбай тағы басқа да менiң еңбектерiмде аталған 2000-дай батырларымызды «Бiздiң рудың, жерi­мiздiң батырлары» деп меншiктемей, қазақ халқының батыры деуiмiз керек. Неге Абылай ханға, Әбiлхайыр ханға, аталған батырларға анау Ақтау, Атырау, Қызылжар, Семей, Қарағанды, Алматыда, тағы басқа да қала, ауылдарда ескерткiштер орнатпаймыз? Исатай, Махамбет неге Атыраудiкi? Қа­банбай батыр неге тек Семей-Өс­кемендiкi? Шақшақ Жәнiбектiң аты неге аталмайды? Мiне, осындай сұрақтар көптен көтерiлсе де, ешкiм ескермей келедi.

Қазақтан 1580-1757 жылдар аралығында неге 2 мың немесе 3 мың батыр шықпайды? Кейбiр тарихшылар, жазушылар, тағы басқа да «зиялылар» «Неғылған қаптаған батырлар?» деп таңғалады. Тiптi мазаққа айналдырады. Небәрi 4 жылғы Отан соғысында (1941-45) «Кеңестер Одағының Батыры» бiрнеше мың болды емес пе?!

Мiне, осындай жағдайларды еске­рiп, Қазақ жерiндегi барлық қалалардағы кеңес заманында берiлген көше­лердiң атын қазақ халқының дана би­лерi (менiң есебiмше, 2 мыңға таяу) мен батырларының (олар да 2 мыңнан асады) атын тарихқа мәңгiлiк қалдыруымыз керек.

Бұл үшiн арнаулы комиссиялар құру қажет. Батырлар мен Билердiң алаңын осы Қабанбай бабамызға орнатылған монументтiң жанынан орнатса, нұр үстiне нұр болар едi. Мәскеуде «Ұлы Отан соғысына арналған музейде «Батырлар залы» бар. Неге бiз осындай музей, залдар аша алмаймыз?

Камал iнiм! Ренiш бiлдiрме! Менiң ешқандай терiс ойым жоқ. Қазақ халқына, болашақ ұрпаққа шындық ауадай қажет. 

Болатбек Нәсенов, тарих ғылымдарының докторы, мұрағатшы Жас Алаш №29 (15799) 16 сәуір, сейсенбі 2013