Қара сөздің қас жүйрігі

«Тозақ оты» мен «Көкжал» хикаяттарында жазушының қазақ әдебиетіне алғаш рет өзі әкеліп, өз сөзімен айтсақ, қазақ қара сөзінің жолында қозғалмайтын тарғыл тастай етіп таңбалап тастаған алыстағы қазақ қауымының қилы тарихы тағы да суреттелген. Бір қарағанда «Тағдырдан» соң диаспора тақырыбына қайталап қалам тартып жату автор үшін артық жұмыс сияқты көрінер. Әйтсе де сана қатпарларында жатқан өткен күннің суреттері шоқтықты шығармаларында мол баяндалатыны да осы авторға тән қолтаңба.

Дәл осы тақырыпта «Соңғы көш» пен «Тағдыр» романдарында қамтылмаған, айтылмаған не қалды өзі? Және сол романдағыдай шығармашылық дайындық, жазушыға керек тарихи мәліметтердің мол қоры, ең бастысы бабы келген зор шабыт ендігі хикаяттарда бола ма? Меніңше, біздерді ойландыратын осы алуандас мәселелер авторға ешқандай маңызды емес сияқты. Жазушы үшін жоғарыда айтқанымыздай, өзі көрген, басынан кешкен қиын күндердің кейбір оқиғалары үнемі санада (адамның) таңбаланып жатады. Олар уақыт өткен сайын жан-дүниені мазалап, жарыққа шығуға әрекет етпек. Былайғы қарапайым адамдар тыңдаушысына болған жайттарды әңгімелеп айтып, іштегі шерін тарқатса, ал жазушылар оны оқырманына суреттеп, бейнелеп, көркемдеп жеткізген. Мұнда тек көркемдік құралдар алдыңғы орынға шығып қана қоймайды, оқиғалардың болып өткен орны, уақыты мен кеңістігі, болмысқа жақын кеп, нақты тарихи шындықтан алшақтамауы және шығармадағы адам (кейіпкер) көңіл-күйлерінің әралуандығы мен таным шеңберіндегі философиялық аялардың жүйелілігі, нанымдылығы да басты категориялар болып табылмақ. Және, жазушы үшін тақырыптардың өміршеңдігі оны қаншалық меңгергендігінде ғана емес, негізінен бастан кешіп, көзімен көргендігіне де тікелей байланысты. Осы тұрғыдан келгенде, автобиографиялық деректер мен шығармашылықтың сәтті тоғысуы – Қабдеш Жұмаділов прозасындағы ең басты табысқа жету формуласы десек көп қателесе қоймаспыз.

Қазақта қалам ұстағанның бәрі бірдей сөздің мәйегін келтіріп, шешен сөйлейді десек артық болар еді. Әйтеуір, бір қателікке, мүдіруге, сүрінуге бой алдырып жатады. Ал ана тілінің уызы мен қара сөздің қадір-қасиеті жөргегінен дарыған Қабдеш Жұмаділов қоғамдық келелі пікірлерге келгенде тайсалып қалмай, ала арқан құрылған дауда арқасы қозатын ескі бидей қызыл тілін қылыш ететіні ең негізгі тұлғалық ерекшелігі дейміз.

Тақырып, мазмұн мен пішін дейтін теориялық нәрселерге тереңдемей-ақ қойғанның өзінде, қарапайым тыныс белгінің өзінде ақсаңдап тұратын жазарман, әлбетте алысқа шаба алмайды. Біз тыныс белгіні көбінесе, бірыңғай сөздер мен көсемшеден кейін келетін үтір деп түсінеміз немесе баспа редакторлары қоятын жұмыс деп ойлаймыз, ал ойлап қарасақ: жазушының сауатты сөйлеуі мен сауатты ойлауы – сауатты сөз, яки шығарма тудырмай ма екен? Бірде ыңғай атау сөзден тұратын роман жазған қазақ жазушысының шығармасын оқығанда осыны соншама шеберлік деп қабылдай алмағаным бар еді. Немесе, «Пәленшекең, отырып, тұрып, аяғында ұйықтап та кетті» дейтін сөйлемдері кездесетін авторларға орфографиялық кінәрат қоя алмағаныңмен, әлгі айтқан сауаттылықтың қарапайым ережесіне жетпегендігінде жатыр.

Ал көмекейі кесілген ділмар Қабдеш аға қазақтың қарапайым тілімен сонша бір өзгеше өрнектеп, әлеміштемей-ақ сөйлегенде де, жазғанда да тыңдарманын, оқушысын өзінің әуезді әсем әлеміне «магнитше тартып» әкетеді. Ол тың тақырып іздеп, басын тауға да, тасқа да соғып жүргенін көргенміз жоқ: жазушыны үшін бәрі де түрен түспеген сарыдала сияқты, қаламын қайда сап жіберсе, соқадай аударып жүре береді. Оның астынан талай-талай рухани дүниең нәр алатын нәрселер шыға қалса таң қалма, өйткені олар: «Прометей алауы» романы, «Тозақ оты», «Ақтұманың «Ханшайымы», «Көкжал» хикаяттары мен т.б. кейінгі шығармалары болып табылады. Ал бұл дүниелерді жазушы әдебиет тоқырады деп шулап жүрген дәл қазіргі кезде жазып тастады.

«Көкжал» хикаятына әйгілі Оспан батыр Исламұлының өмірі, ол араласқан тарихи оқиғалар, Орыс-Қытай-Моңғол қарым-қатынастары және олардың қол астындағы аз ұлттар мен қазақ халқының көтерілістерінің көркем шежіресі арқау болған екен. Хикаяттың қысқаша мазмұны мынау: Алтай қазақтары көтерілісінің басшысы Оспан батырдың тұтқынға түсіп, дәлірек айтқанда 1951 жылдың 15-наурызында Үрімжідегі атақты екінші түрмеге қамалғаны. «Бір кезде Шәріпхан төре, Бұқат бейсі, Ақыт қажылар жатқан түрме ғой бұл. Атақты Таңжарық ақын осында жатып, өзінің өлмес жырларын шығарған...» деп автор анықтап айтқан Үрімжі түрмесінде шығарманың оқиғасы өрбиді. Осындағы бір жарым айға созылған тергеулердің хаттамалық барысы арқылы басты-басты оқиғалар айқындалады. Кейде ресми іс-қағаз стилінде тергеушілердің Оспаннан жауап алып отырғанда қойған сұрақтары қысқа-қысқа, аталған кеңселік тілдесулермен берілген. Мұнда да ұзақ оқиғалардың, қысқа баяндары жеделдетіліп, қысқартылып, сығымдалып берілген. Оқырманға (осы оқиғалармен таныс немесе бейтаныс болса да) оқиғалар барысы күңгірт я мәлімсіз күйде қалмайтын «Көкжал» хикаяты іштей авторлық кейбір түсініктемелерден, тарихи кейіпкердің монологтарынан, ұтымды, тапқыр диалогтардан, детальдардың өзара салыстыруларынан, этнопортреттерден тұрады. Бес ұлттың өкілі (дүңген, ұйғыр, қырғыз, қытай, қазақ) алма-кезек кеп, тергеу жүргізген оқиғалық бір жарым айда тарихи көтерілістің басталуы, барысы, нәтижесі, жеңілуі түгелдей мәлім болады. Сондай-ақ, Орыс-Қытай-Моңғол саясаттарының небір құйтырқылықтары, оның кейбір кадрлық жүйесі және «Шығыс Түркістан» Республикасы, «Үш аймақ» өкіметі, коммунистер т.б. осындай тарихи оқиғалардың барлық қыр-сыры қалай болды, ол (идеялар) қалай жүзеге асырылды, кімнің басын кім жұтты, әділет қайда еді деген нәрселерді өз шығармасында Оспанның аузымен және жазушының өзі де авторлық баяндауларымен оқырманына асықпай, аптықпай әңгімелегенде, Шыңжаң өлкесіндегі қазақ ғана емес, барлық аз ұлттардың көрген ұлы қасіреттеріне, бодан тағдырдың қиылы кезеңдеріне куә боласың. Рас, тарих пәні бұл оқиғаларды өзінің қалыпты статистикасына сап, нақты фактілермен, даталармен жазып берсе де, дәл «Көкжалдағыдай» адам жүрегіне жетпейді... Осы бір тарихи көтерлістің мәліметтерін оқулық дәрежесінде болса да білетін адамдарға хикаятта баяндалалған оқиғалар аса көп түсінбестік тудырмайды. Жазушы тарихи оқиғаларға аса көп түзетулер енгізбеген, алайда ой-сана таразысы, көзқарастар ауқымы, болмысқа қатыстылық және тарихи сараптама барысында анықталған, екшелген жаңа пайымдауларымен бөлісуден аулақ емес. Себебі, көркем шығарма белгілі бір оқиғаны бізге жеткізуші тарихи мәліметтер жинағы емес, адамның дүниетанымында, көркемдік кеңістігінде, психологиялық жағдайларында орын алған немесе болатын және болуға тиіс нәрселерді сыр етіп айтатын дүние деп есептелетіндіктен, хикаятта осы көркемдік мұрат тиянақты орындалғаны байқалады. Және, осы бағытта жазушыны көп ізденістерге барған деп айту артық (жас авторлар үшін осылай айту орынды болғанымен) болар, өйткені «Көкжал» тарихи «жады мұрағаты» мол, оны кез-келген уақытта іске қоса алатын эпиктің шеберлік қуатын тағы бір айқындап берген аса көркем шығармасы.

Таңжарық Жолдыұлының екі шумақ тарихи өлеңін хикаятына кілт (эпиграф) есебінде алған автор оқырманына қыран құстың да кіріптарлық өмірге бейімделетінін айта отырып, оны Оспан батырдың тұтқын болып, түрмеде отырған кезімен салыстырып өтеді. Жазушы Оспанға қорған болған Алтайдан кейін ақырғы айқас Бақайда үш тәулікке созылып, құрсаудан босаған бір сәтінде батыр өз аулына келгенін, міне, осы жерде аңдыған жау артынан жетіп, әйелі Баян ақбозды алдына жедел тартса да, ол тұтқын болып, Үрімжіге жөнелтілгенін хикаятының кіріспесінде қысқа ғана баяндайды. Осыдан ары, Оспан батырдың көргендері арқылы сол уақытта болып жатқан, бүгінде тарихи оқиғаға айналған жайларды ретардациялық әдіспен оқырманға жан-жақты әңгімелеп береді.

Айталық, батырды қолға түсіргенде қуанған қытай солдаттарының көңіл күйлері («Оспанды ұстауға тұтас бір полк келген екен. Сондағы қытай шеріктерінің қуанғанын айтпа! Қауқылдасып шулаған айқай-сүрені көпке дейін басылмай тұрды... Әсілі, Оспанды қолға түсіру – Қытай армиясының талайдан бергі зор жеңісі болса керек»); «тұтқынды» аса сақтықпен алып жүрген оларды Үрімжіде үлкен салтанатпен халықтың қарсы алғаны («Он жыл бойы бүкіл Шыңжаңды қан қақсатып, орысты, қытайды, моңғолды ит әуреге салған қандыбалақ бандыны тұтқындап әкеле жатса, ондай ерлерге дәл бүгін қандай құрмет көрсетсе де артық емес»); міне, осы сәтте өзінің Үрімжіге алғаш үлкен сый-сияпатпен келгені есіне түсіп, ендігі көрініске көз салған Оспанның ойында тарихи шындық пен адам мінез-құлқындағы ащы ақиқаттар дәл бедерленген («Міне, содан бері төрт-ақ жыл өтті ғой. Қайда соның бәрі?! Бақайшағына дейін қаруланған Гоминьдан армиясы қайда? Қызыл тілдің майын тамызып, өлке қамын, ұлт қамын, ойлаған шешендер қайда? Коммунистер келіп еді, бәрі соған жол босатып, сабынның көбігіндей ыдырады да кетті...»).

Халық бас емес, әсіресе құл-құтандар ешқашан ондай бола алмайды. «Құл жиылып бас болмайды, құм жиылып тас болмайды» дегенді халықтың өзі айтқан әрі мойындайды да. Міне, сол құл-құтанды басқарған «шіріген бастар» яғни қызыл коммунистер саясатқа келгенде тым сұңғыла боп шыққаны да бүгін тарих боп қалды. Ол күндері қалың құлдарға батырды қорлатып, үгіт-насиқат жүргізіп, бандының қолға түскенін оларға (халыққа) көшемен жүргізіп көрсеткенде сол адамдар небір ғаламатты жасады ғой. «Оспан бандысын арамыздан аластайық!», «Америка шпионы Оспанға өлім жазасы берілсін!», «Жеңімпаз халық азаттық армиясы жасасын!» деген айқай-ұран дүниені жаңғырықтырды». Біздің ұлтымыздың, бауырлас мұсылман балаларының осындай да бір ұятты істері болғанын сол күні кәрі тарих жазып алған. Сол кезде өте орынды болған сөздер мен ойлар қызыл плакаттарға өрнектеп тұрып жазылғанының арқасында бүгінгі ұрпақ ақиқаттан көп адаспады. Әйтпесе, сайқал саясат пен қызыл коммунизм беттетпей кетуге еш қымсынбас еді. Тіпті, бүгінгі күндері де Оспанды өлтірген Қытай коммунистер дегенімізбен, шын мәнінде оны айыптаған, соттаған, аттырған, қаралаған халық екен-ау! («Оспанды соттаған біз емес, Шыңжаңның өз халқы» демек қой...) Оған сонау Үрімжіде Оспан батырдың көзі анық жеткеніне автор да күмән келтірмейді: «Міне, сен азат етем деп жүрген көп ұлтты Шыңжаң халқы! Міне, ислам туын көтерсем-ақ соңымнан ереді деп сенген Шығыс Түркістан мұсылмандары!..». Оспанға «Орыс, қытай, моңғол, үш аймақ болып, төрт жақтан жабылды ғой» деп атап айтқан жазушы ары қарай: «Келер ұрпақ кешірсін, Оспан қанша батыр болғанмен, өзінен он есе, жүз есе күшті жауға төтеп бере алмай, міне ақыры жеңілді. Батыр бол, бағлан бол, оқымысты ғұлама бол, түбі, қазақтың баратын жері түрме екен ғой. Міне, өмір бойы азаттық үшін алысқан түз қыраны Оспан да торға түсті» деп шын қамыққан Қабдеш Жұмаділовтің және осынау сөздердің полифониялық қуаты өте зор. Мұнда тек тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалардың ғана тағдыр талайы, сол сияқты мемлекеттер саясатының опасыздығы, аға ұлттың аз ұлттарға жасайтын жуандықтары тек тарихи тұрғыдан әшкереленген деу аздық ететіндей. Бүтін мәтіндегі уақыттың әмбабаптығы мынада: кеше, бүгін, ертеңмен ұштасып жатыр.

Шығармадағы негізгі ерекшелік: Оспан батырдың он жылғы жорықтары түгелдей баяндалмаған және оның атылғаны да айтылмайды. Алайда, оның атылатынын автордың өзі аса бір өкінішпен айтқаны өте ауыр естіледі екен (батырдың ойымен). «Батырды атуға қайбір атақты мерген келеді дейсің. Әлдебір шегірткедей шерік он қадам жерден көздейтін шығар...» деп ойлайтын Оспанға «азаттық жолында алысу үшін шешуші нәрсе ұлттың саны емес, тергеуші мырза. Кейде өш алу үшін жеке бір адам да күреске аттанады. Адамды күреске бастайтын – кек пен намыс. Адамдар кейде құлдықта өмір сүргенше, азаттық жолында алысып өлгенді артық көреді...» деген сөздерді айту сонша қиын болмаған. Оған автордың да күмәні жоқ.

Осы жерде Л.Н.Толстойдың атақты «Қажымұраты» есіме түсті. Ал маған Оспан батыр Қажымұраттан да күрескер, өткір сияқты көрінді және жазушы да тарихи тұлғаны Толстойдан кем суреттемеген. Біз жазушының тарихи кейіпкерінің күрес жүргізген кеңістігі мен оның ұлттық мұратына Қажымұраттың істерін қатар қойсақ, Оспанның әрекеттері ұлт-азаттық көтерілістер деңгейіне жататынын, ал орыс жазушысы суреттеген шешен баласының күресі негізінен адам баласының қайсарлықтарына мысал етілетінін қаперге алуға тиіспіз. Әрине, орыстың ұлы суреткері ойшылдық пен жалпыадамзаттық мұраттар ауқымында шырқау шыңға шығып кетсе де, аз ұлттардың тәуелсіздік жолындағы күрестерінің ұлтшылдық астарын ашып жатпаған. Алайда, Қажымұраттың күрескерлігі арқылы күллі тау халықтарының орысқа қарсы көтеріліске шығып, сол жолда қан кешіп, жандарын қиып отырғанын жоққа шығармайды. Ол адамзат бостандығын да жоққа шығармаған, сол құндылықтарға қарсы өз орысы қандай қиянаттар істеп отырғанын да жақсы білді. Сондықтан «Қажымұратты» ұлы жазушы ұлтшыл боп жаза алмайтындықтан, Қабдештің «Көкжалынан» өзгеше болып, ол классикалық шығармалардың барлық критерийлерін бойына жинақтады. Ал, «Көкжалдың» да қазақ прозасының классикасы екеніне күмән келтірмейміз әрі ұлттық көркемсөздегі Қабдеш Жұмаділовтің ұлы жазушы Л.Н.Толстойға жақын келген дара шеберлігі ретінде бағалануға лайық шығармасы болды.  

Ал, Оспанның батырлығын қыранға, көкжалға теңеген жазушының өте дәйекті көзқарасы түрмедегі тергеушілерге берген жауаптары барысында тіптен зорайып, шоқтықтанып кеткен. Әрине, Оспан айтқан сөздің бәрі де суреткер қашаған қолтаңба болғанымен, оқырманға батыр айтуға тиіс сөздерді аузына салу – «батыр аңғал» дейтін қағиданы басқаша түсінуге шақырады. Рас, тарихта батырлардың көбі аңқаулау болып келетіні эпостан келе жатқан дәстүр. Алайда, «Көкжал» осы нәрседен құлантаза екен. Жазушы Оспан батырды ертегілік кейіпкерлерге жақындатпай, өте реалды суреттеген. Аңыздық схемалардан батыл бас тартып, оны өте ақылды, сұңғыла әрі әділ адам ретінде баяндағаны автордың негізгі ұстанымы болып отырғанында деп ойладым. Өйткені, ұлттық мәселелер сөз болатын шығармада және тұлғаның ұлтшылдығы басым баяндалып отырған жағдайда фольклорлық сызбалардан (әрине, фольклорлық мотивтердің мол екенін жоққа шығармаймыз) аулақ болу керек екенін жақсы ескерген жазушы Оспан батырдың тағы бір қырларын ашып берген. Ол – батырдың ұлттық деңгейде ой ойлайтын, ұлттық дәрежедегі күрескер екені, керек болса жалпыадамзаттық мәселелерге жан-жақты келетіні. Ол – ұлттан ұлтты бөліп-жармайды. Ол – әділдік, теңдік, азаттық бәріне бірдей болуға тиіс және ұлтшыл болудың қауіпті қасиет емес екенін түсінген адам болғаны. Әрі жалпы, ахуалдарға адами көзқарастары айқын және әділ және кейбір саяси жағдаяттарды дұрыс болжайтыны.

Бұған біз Оспаннан жауап алынған сәттегі әр ұлттан іріктеп алынған тергеушілерге берген жауаптардан көз жеткіземіз. «Ал, Оспан болса, өз сөзін осындағы біраз адамның естігенін, айтқандарының қазақша, қытайша қағазға түскенін аужал тұтты. Кім біледі, күндердің күнінде мұның сөздері архив ақтарған біреулердің назарына ілігуі мүмкін ғой» деп Оспанның осындай жауап айтқанына ешбір күмән келтірмейтін авторға оқырманның да қояр кінәсі жоқ. Қуануға, құптауға тиіс нәрселердің бәрі де жазушының атына айтылмақ болса, оған «Көкжал» толық негіз болады. Адамдардың бас бостандығы мен ұлт тәуелсіздігі жолындағы күрестің қандай болатынын айтқан Оспанның ойынан соң мойыны астына түскен дүңген тергеушісі алдында «оқымаған академик отырғанын» көреді; «өздерін он орайтын күшке үш мың әскермен қалай төтеп беріп жүрсіз» деп таң қала тұрса да қытай генералы қазаққа жасайтын астамшылдығына басып, «Мойныңызда мыңдаған адамның қаны бар. Соншама қан төгістен кейін өзіңізге қандай жаза кесіледі деп ойлайсыз?» деп қытайша қуақыланғанда Оспан оған: «Ол жағы маған емес, сіздердің кісіліктеріңізге байланысты. Бір елдің азаттығы үшін алысқан азаматы екен деп, бостандық берейік десеңдер өз жөніме кете берем... Ал, қайтсек те осының көзін құртайық десеңіздер, оған да дайынмын... Маған ұзақ жыл абақтыда жату қол емес. Не бостандық, не өлім!» деп тайсалмай барлық шындығын айтып салады. Оған кіріптар боп, жағаттанбайды, қытайға ақиқатты, әділдік пен адамзат жолын көзіне шұқып айтып, ал өлімнен әсте қорықпайтынын да ашық жариялайды. «Естеріңізде болсын, шетелге кету – әуелден менің жоспарымда жоқ нәрсе, – деді Оспан оған түйіле қарап. – Туған жерін, ұлтын сатып, шетелге бой тасалап бара жатқан Жолбарыстай опасызға ере жөнелетін мені сіз кім деп отырсыз?» деп шамданған батыр қырғыз тергеушінің де ұлтымен қосып, тағдыр талайларын алдына жайып салады. Олардың Шыңжаң тұрмақ, Кенесарыға жасаған тарихи опасыздықтарын да беттеріне басудан тайынбайды. Өйткені, өзі де Кенесары тақілеттес, сол бір ұлы бабасымен мұраттас адам болғанына қуанбаса өкінген кезі болмапты. Әрине, саясаттың солқылдақтығына, оның құбылғыш мінезіне таң қалып, бас шайқаған кездері болғанымен, құрығына өзі барып мойынын ілмепті. Осыларға (ұйғырға, қазаққа, дүңгенге, қытайға, қырғызға) берген жауаптары кезінде өзі қатысқан істердің барлық шындықтарын, тарихи адамдар (Әлихан төре, ұйғыр Ахметжан Қасыми, қырғыз генералы Ысқақбек Мононов, Дәлелхан, Қалибек, Чойбалсан, консул Пакстон мен Макернан, және сол уақыттағы қытай басшылары т.т.) мен тарихи оқиғалардың («Шығыс Түркістан» республикасы, «Үш аймақ», орыс пен моңғол келіссөздері, орыс, моңғол, қытай елдеріндегі саяси өзгерістер және олардың мүдделестіктері мен аз ұлтқа жасайтын қиянаттары т.т.) бәрі бәрін қаз-қалпында, тіпті ұлтшылдық сарынын басымдау ғып баяндауға Оспан әсте тартынбайды. Мақсат – «ел бүгіншіл менікі ертеңгі үшін» деп А.Байтұрсынов айтқандағыдай.

Мысалы, Дәлелханның орысқа бағынып, бір мықтыға арқа сүйейік деген баяғы әуенін қайта айта бастағанда: «Қайдағы азаттық? Біз осы азаттыққа шықтық па? Бар болғаны қожайын алмастырған жоқпыз ба? Басымыздан қайыс ноқтаны сыпырып, темір ноқта кигенде не мархадам табамыз?

Мен әуел баста азаттық үшін алыстым ба, сол жолда өлуім керек. Кешірерсің, орысқа сен малай болады екен деп, мен малай бола алмаймын. Бірақ есіңде болсын, – деген сәл ойланып қалып. – Діні, ділі бөтен жат жұртқа жағамын деп ойлама! Біле білсең, сен екеуіміздің жауымыз ортақ. Мені олар қарсы алдымнан атса, сені ту сыртыңнан атады. Осыны ұмытпа!» деп шорт кеседі. Бұлайша айту Оспандай батырға артық болмайтынына автор да, оқырман біз де көзімізді жеткіздік, нандық. Әрі, бұлай болмаған күннің өзінде болмыста тап солай болатынын өмір заңдылығы жоққа шығармайды. Ал Оспан болмыстың қатігез заңын қасқырша бағып өскен дала көкжалы емес пе?!

Оспанды өз уақытындағы аумалы-төкпелі жағдаяттар кейде адастырырып кетуге қанша күш салса да, оны осы қателіктен құтқарып қалған нәрсе ұлтшылдығы және осы жолдағы әділетті күресі болғанын бүгінгі тәуелсіздікке қол жеткізген қазақ жұрты денелеп білді. Оған автор да күмән келтірмейді. Уақыт дәлелдеген ұлы шындықтар Оспанның кезінде мүлде тұманды болса да өз ойын, өз мақсатын ұлттың мүддесі деп түсінген оқымаған қазақ баласы қаншама биікке құлаш сермеген. Ол орыс, қытай, моңғол саясаттарының тұңғиығын тап басып білмесе де, бұлар көтеріп жүрген идеялардың тым-тым баянсыз екенін көкірек көзімен сезген. Жазушының «Көкжалы» қандай ой ойлап, қандай мұрат көздейтіні және қалай сөз саптайтыны былай тұрсын, оның өз саясатының өзіндік стратегиясы да болған. Жағда Бабалықовпен сары самауырдан шәй ішіп, кәдімгі қазақша емен-жарқын отырып әңгімелескен ең соңғы күні, ең соңғы көрген қандасына ең соңғы картасын ашады. Ол баяғы «Америка шпионы» деген қауесетке байланысты сұрақ болатын. «Маған сол кезде жаңа одақтас қажет болды. Бұрыңғы одақтас елдермен – орыспен де, моңғолмен де тіл табыса алмағанымды білесің. Бірі – қып-қызыл коммунист, екіншісі – қаны шыққан балшабек. Тіс-тырнақтарымен дінге қарсы, ділге қарсы, ұлтқа қарсы кәпірлер... Бәрі де – еліңді тонап, жеріңді тартып алғысы келетін ірге жау. Маған алыстан сыйласатын, еліңе-жеріңе қызықпайтын, ұлтқа, дінге жаттығы жоқ, коммунизмге қарсы одақтас керек еді. Сондағы таңдағаным – Америка болды» деп бұның істерін «қылмыс» демей «қателік» дейтін Жағданы жанына жақын тартып қалған батыр соңғы сырын да жайып салады. Тек ойдың іске аспағанын Оспан өкінішпен еске алады: «Обалы кәнеки, консул Пакстон да, орынбасары Макернан да жақсы жігіттер екен! Көздегендері ұсақ пайдакүнемдік емес. Мүддеміз бір жерден шықты: коммунизмге жол бермеу, дінді, ұлтты сақтап қалу... Амал не, таныстығымыз аумалы-төкпелі, тар кезеңге тап келді ғой. Сәл ертерек қимылдағанда, нәтижесі басқаша болар ма еді, кім біледі?» дейді.

Қалай болғанда да Оспан батырды ұлттық мұрат қай қиырға апармады дейсіз. Бірақ, бәрі де баянсыз болып шыққан. Тек, өлім ғана өз уақытында, межелі мезетінде келеді екен. Қанша қатерден өткен, қаншама қарша бораған оқтан, қаншама сатқындық пен опасыздықтан аман шыққан Оспан батыр Жағдаға ең соңғы тілегін айтты: «Өткір бәкің болса тырнағымды алып берші!» деп өтінеді.

Жазушы осы деталь арқылы батырдың о дүниелік сапарға аттанар алдындағы мұсылмандық рәсімін атқаруға тас түйін бекігенін ишараттағанымен, қазақтың ең соңғы көкжалының қара тырнағынан хал кеткенін де астарлы символмен меңзегендей. Тырнақ концептісі арқылы алаштың соңғы батырының тұяғы түрмеде таусылғанын тұспалдап, Аттила, Мөде, Шыңғысханнан жалғасқан ат жалындағы қаһармандық дәуірдің Оспаннан кейін жалғаспайтынын философиялық түйінмен ұрпаққа ұқтырғандай қалып танытады.

Сөйтсе де Оспан батыр Жағдаға (осыны қазаққа деп түсінсек те болар) ең соңғы өсиетін де айтуды ұмытпапты: «Тек, өзіңе айтар бір ақылым: тым елпілдеп, алға түсіп кетпе. Елпілдеп алға түскен адам ана Дәлелхандай-ақ болар. Көрдің ғой арты не болды? Есіңде болсын, бұларға дос болып та, қас болып та жақпайсың... Бақұл бол!» деді.

Жазушының көркемдік дүниетанымы оқиғаның күрмеуін осындай қасіретті тілдесулермен оқырманға баяндаған кезінде бұның әсері қандай боларын білмеді ме екен?! «Оспан соны айтып, айдауылдың алдына түсті». Жазушы ауыр, қайғылы көрініске тағы да үстемелеп «өлтірілу процесін» баяндауды қажет деп таппаған. Автор Оспан батырдың тарихи тұлғасындағы жоғарыда сөз болған қадау-қадау қасиеттерін ұрпаққа жеткізу мұратын көздегендіктен, батыр өлімінің түйіні туралы ақын інісі Жәркен Бөдештің: «Басы бар батыр атылды, Басы жоқ тобыр селк етіп, Қарасын құмға батырды» деп жасаған көркемдік шешіміне толық қанағаттанған сыңай танытқандай. Оның мақсаты Таңжарық ақынның аманатын орындағанында ғой деп білдік. Әйтсе де, жазушының жан дүниесіндегі эпикалық етене кеңістік «Көкжалға» көркемдік шешімнің салыстырмалы мифтік-рәміздік баянын беруді әсте артық көрмегенін байқауға болады.

Оспан үш елдің мұздай қаруланған қалың шерігімен ғана соғысқан жоқ екен, өз қазағымен де алысып қалған кезі аз болмапты. Арасы ашылған ағайын, өзінің тұқым-тұяғы көрген азап пен бейнеттер, ақ адал жары Мәмейдің, Баянның «Оспанның әйелі» болғандағы тартқан тақсіретері мен сенімді серіктерінің шетінен оққа ұшып, селдірей бергені батырға оңай болды деуге ешкімнің дәті бармас еді. Бұның бәріне Оспан «батыр» атану үшін барған жоқ. Оны «Оспан батыр» деп ел атады. Бірақ осы даңққа көп құрбандықпен жетіпті. Сол үшін ғана халқына, қазағына қарыздар екен. Оны «Қазақта «Қасқыр қарызын терісімен өтейді» деген сөз бар. Ендеше, бұл барша қарызын бір басымен өтегелі тұрған жоқ па?» деп жазушы да атап айтқан. Және, осынау түз тағысы туралы қасіретке пара-пар ащы ертегілік тәмсілді Оспан «өзінің хатшысы Құнияздан» естігенін есіне алған сәттерде өзінің күрес жолынан ешбір айнымаған күндеріне шүкіршілік ететіндей. «Аңыздың айтуынша, ит пен қасқырдың түп атасы бір екен. Бірі – адамды жағаттап, қора күзетіп, қызметшіге айналса, бірі – түз даласында қалып қойыпты. Күндердің күнінде екеуі орманда жолығып қапты. Ит өзінің жылы, тоқ өмірін баяндайды, қасқыр баяғы бірде аш, бірде тоқ жортып жүрсе керек. Өзі аш, әрі арық. Содан итекеңнің тіршілігіне кәдімгідей қызыққан қасқыр оның мекенін барып көріпті.

–       Анау не?

–       Ол менің үйшігім.

–       Ал, анау не?

–       Ол менің ас ішетін ыдысым.

–       Ал, мынау не?

– Бұл менің шынжырым ғой... десе керек итекең. Қасқыр селт ете қапты.

Бар айтқаны: «Е-е, босағада байлаулы тұрам де... Бауырым-ау, бостандығыңды сатып, күн көріп жүр екенсің ғой! Бұл біздің бөрі әулетіне қол емес екен. Аш жүрсем де азаттығым артық! – деп Қасекең орманға қарай жорта жөнеліпті...» дейді.

Біз білетін тарихта үш көкжал бар. Оның бірі – Шыңғыс хан, екіншісі – көкжал Барақ, үшіншісі – Қабдеш атаған Оспан Исламұлы болып отыр. Тегінде, «көкжал» деп кім көрінгенді атай беруге болмайды. Халық мықты, жырынды жігіттерді «қасқыр жігіт» деп әспеттеп жатады. Демек, дала көкжалы, әрі барсақ көне түркінің қасиетті көкбөрісі жаратылысынан бұғауға бағынбаған аң болғандықтан, әрбір адам және белгілі бір ұлттың азаттық үшін алысқан ерлері «көкжал» деп құрметтелуі өте заңды.

Ал Оспан батырды әдебиет тарихына, көркемсөзге «Көкжал» деп қашап жазған тұңғыш қазақ жазушысы – Қабдеш Жұмаділов. Және, Оспан туралы біздің әдеби мұрамызға проза жанрында өзінің тарихи-көркем қырымен кеп қосылған шоқтықты шығарма да осы «Көкжал» повесі. Бұл хикаят ұлт тәуелсіздігі тұсында, атап айтсақ жаңа ғасырдың алғашқы он жылдығында жазылғандықтан, Оспан батырдың бұғауға бағынбаған ұлы рухын еске еріксіз түсіреді. Себебі, ол аңсаған азаттықтың тұсында жарық көрген тарихи хикаят өзінің мазмұны мен идеялық жағынан бүгінгі оқырманға үлкен олжа болып, ой салды деп санаймын. Осының бәрі, әсіресе қарымды қаламгердің ұлтжанды ұстанымдарының нәтижесінде мүмкін болғанына қуаныш білдіргеннен басқа айтар жоқ.

Ермек Қаныкейұлы,
филология ғылымдарының кандидаты.