Skip to main content
+7 702 947 5837 kabdesh.zhumadilov.kz@mail.ru

Сұхбаттар

Ұлттан тыс жазушы жоқ


Қабдеш Жүмәділов — 1936 жылы ҚХР, ШҰАРТ арбағатайаймағының Құлыстайөңіріндедүниегекелген. Қазақ әдебиетінің классигі. Қазақстанның Халықжазушысы, мемлекеттік сыйлықтың, тәуелсіз «Тарлан» сыйлықтарының иегері. Суреткердіңқазақхалқының Абылайхан, Қабанбай батыр заманындағы жоңғаршапқыншылығынақарсыұлтазаттықкүресінен, тәуелсіздік алған бүгінгі күнге дейінгі тарих - тағдырынкесекпішіп, кестелеп бергеншығармалары (12 томнантұрады) бүгіндемемлекеттілігіміздіңқұндыруханимұрасынаайналыпотыр.

Бүгінбіз “қазақпрозасыныңдарабозы” атанғанқадірліқаламгерменкездесіп, әдебиет, мәдениетмәселелеріжөніндеойбөліскенедік. СұқбаттыжүргізгенсыншыАрмиябекСағындықұлы.

“Ұлтынжазбайтын, ұлтынантыстұратынжазушыболмайды”

А.Сағындықұлы:ҚадірліҚабеке, «ШетелӘдебиеті» депаталатынбұлгазеттіңшығабастағанынадааншакөпболақойғанжоқ. Бұл газетті кезіктіріп, оқи алдыңыз ба? Жалпы біздің елде Әлем әдебиетін таныстырып отыратын, арнаулы басылым жоқтың қасы. Әлем әдебиетінің үздік үлгілерін, әлемдік әдебиеттің бағыт-бағдарын таныстырып отыратын осындай басылымдар бізге қажет деп ойлайсыз ба? Қ.Жүмәділов:«Шетел Әдебиеті» деген бұл газеттің шыққанына жылдан асты ма, екі жыл болды ма, мен биылғы 2007 жылғы шыққан сандарын, онда да ара-арасында қолыма түскендерін қарап шықтым. Бұл — өте қажетті газет, қажетті басылым деп есептеймін.

Онда отырған жігіттер қытай тілін өте жақсы біледі. Бүкіл Еуропа әдебиетін, дүниежүзі әдебиетін, Латын Америкасы әдебиетін, дүниенің төрт бұрышындағы әдебиетті қытай тілінен аудару арқылы мағұлымат беріп тұрады, жақсы мақалалар жазып отырады. Бұл өте қажет. Қазір біздің шетелдермен әдеби қатынасымыз сиреп, әдебиеттердің байланысы үзіліп қалған кезде, мынау соған дәнекер болатын жақсы қадам. Мен бұл жігіттерге риза болатыным, кеше келген, алдына он жыл, артына бес жыл болған оралман жігіттер. Ал, содан келе салып, үлкен олқылықтың орнын толтырып жатқанына ризамын.

Осындағы әдебиетшілер болып, үлкен қауым болып, Жазушылар Одағы болып, әдебиет институты болып қолға алмаған бастаманы, бұлардың бастап кетуі үлкен ерлік және әдебиеттің болашағын ойлағандық деп білемін. А.Сағындықұлы:Еуропа елдері мен Америка Құрама Штаттарының XX ғасырдағы әдебиетінде модернизм, постмодернизм деп жалпылай аталып кеткен әдеби шығармашылық бағыт бар. Кеңестік идеялогия оны “декаденттік, азғындап-тозғындаған шығармашылық бағыт” –деп теріс түсіндіріп келді. Ал, зер сала қарасақ, XX ғасырда аттары күллі әлемге машһұр борлған, көп сандылары Нобель Әдебиет сыйлығының иегері болған, мысалы, Ф.Кафка, Ж.П.Сартр, А.Камю, У.Фолкнер, Ж.Жойыс, Т.С.Элиот, Хемингуэй сияқты ақын-жазушылар осы модернистік шығармашылық бағытпен жазған жазушылар екен. Сонда, бұл бағыттың анау айтқандай азғындап-тозғындап кетпеген әдеби-эстетикалық бағыт болғаны ғой, осы туралы не айтасыз? Қ.Жүмәділов:Ал, енді мынау, модернистік бағыт дегенге келсек, «Шетел Әдебиеті» газетінде ол жиі айтылады. Және жүйелі түрде, Нобель Әдебиет сыйлығының иегерлерін таныстырып келе жатыр. Өмір баян, басты-басты шығармалар, бағыт-бағдары не болды, нені ұстанған жазушылар деген сияқты.

Жалпы бұл өте пайдалы материалдар. Модернистік бағыт дегенді мүлде мансұқтауға болмайды. Бұл керек әдебиет. Бізде Кеңестік дәуірде, бір ғана реалистік бағыт, оның ішінде “социялистік реализм” деп таңбалап берген реализм болды. Оның пренциптерін өздерің де білесіңдер, тап тартысы, міндетті түрде партиялық басшылықты дәріптеу, бас қаһарман деген сияқты социялистік идеяларды насиқаттау, солардан ауа жайылмау керек, ұлы халықттардың рөлін көрсету, орыстардың басшылық рөлін көрнектілендіру деген сияқты, аз санды ұлт жазушыларына, міне, осыларды міндеттеді ғой. Осыдан сәл тайқып кеткен адамды олар ұнатпады. Кезінде шетелдің жақпаған жазушыларын аудармау, қазақшаны былай қойғанда, орысшаға аудармау деген сықылды шектеу болды. Содан біз көп нәрседен құр қалдық деуге болады. Біздің жас кезімізде әлгіндей дүниелерден көп ауызданып өсе алмадық. Кейін Мәскеуді негіз еткен, ежелден келе жатқан демократиялық дәстүрі бар, айталық «Новиймир» журналы, тағы басқа басылмыдар жаңа дүниені аударып баса бастады, біз содан оқып, таныса жүрдік. Ал, енді модернистік бағыт деген жалпы әдебиетке керек. Мұндайда бізге осы бағыт қашан кірді деген сұрақ туады. Біреулер оны жоққа шығарғысы келеді, меніңше модернистік бағыттың қазақ әдебиетіне ықпалы байқалды.

Қазір біреулер модернистік бағытты кемелдендіруші Әуесқан Қодар да, оны бастаған Дидар Амантай деп соғып жүр, онысы модернизм қазақ әдебиетіне тек соңғы он жылда пайда болды дегені. Бұл әсте олай емес, оның тарихы арыда жатыр. XX ғасырдың 20 жылдарында, Мағжанның өлеңдерінде, әуелі форма жағынан Сейфулиннің кейбір өлеңдерінде және басқа да Еуропадан сусындаған қаламгерлердің шығармаларында модернистік дүние таным кездеседі. Өткен ғасырдың 60 жылдарында әдебиетке қосылған біздің ұрпаққа келгенде, ондай жаңашылдық талпынысы тіпі айқын көрінді. Біздің жазу мәнерімізге Сәбит Мұқановта, Мүсіреповта, керек десеңіз, М.Әуезовта да ұшырамайтын жаңа бағыттағы модернистік тәсілдер ене бастады. Бастан-аяқ, түгелдей баяндауға салыну емес, ішкі дүниені, кейіпкердің ойағысымен беру өріс алды. Модернистер реалистерді: заттарды жазатын жазушы немесе адамның жанын емес тәнін жазатын жазушы дейді ғой.

Ал, олардың өздері ішкі жандүниеге үңіледі, бірақ, олар да реалды, сыртқы дүниені, сыртқы көрінстерді беруді әсте терістемейді. Олар да реализмнің артықшылықтарын мойындаған әрі оны өз шығармашылығына сіңіріп келген. Міне солай, соңғы буын қазақ жазушыларында модернизмнің жетістіктерін игеру, ойағысын, ішкі ширығуларды беру жағынан аға буын қаламгерлерге қарағанда жатыла түскендік аңғарылады. Міне, соданда, модернистік бағытты сыртқа тебуге болмайды. Жаңа өзің айтқан Нобель сыйлығының иегерлерімен санаспай, олардан үйренбей қалай отырасың. А.Сағындықұлы:Ақын-жазушылардың көбі өзінен бұрынғы немесе өз заманындағы бәзбір классиктерді сүйіп оқып, содан үлгі-өнеге алдық деп жатады. Сізде өзіңіз өнеге тұтқан сондай жазушы болды ма? Қ.Жүмәділов:Жалпы үлкен, ірі ұлттың тілін білсең, айталық қытайдың тілін білсең млд. халықтың тілін білгенің, орыстың тілін білсең бұрынғы Кеңес Одағындағы неше жүз мил. Халықтың тілін білгенің деген сөз. Өйткені, бір кезде әлгі халқытардың бәрі де орыс тілін білді. Орыс тілі Біріккен Ұлттар Ұйымында қолданылатын бес тілдің бірі болып тұрды.Өз басым осы екі тілге, әсіресе орыс тіліне жетілгенше, оның орнын қазақ классиктерімен толтырдым. Және соған барынша қанып шықтым. Абайды, М.Әуезовты, Ғ.Мүсіреповты, Б.Майлинді оқыдым.

Қазақтың ірі суреткерін, айталық әңгіме жазуда Майлинді аттап өту қиын. XX ғасырдың 30 жылдарындағы қазақ өмірін білгіңіз келсе, Майлниннің әңгімелерін оқыңыз, сонда бәрі тұнып тұр. Соларға қанық болу, солардан қанып ішу қалыптасуымызға зор әсер етті. Мен өзімнің ғұмырнамалық романымда («Таңғажайып дүние») жазғам. Менің бірден-бір үлгі тұтқан, пір тұтқан ұстазым — М.Әуезов. Әрі ол кісі менің университетте тікелей дәрісін тыңдаған ұстазым. Сонымен бірге менің ең алғаш оқыған романым да — «Абай жолы» романы. 1948 жылы сол кітаптың «Абай» деген алғашқы екі томы осы Қазақстанда араб әрпімен басылып, біздің ауылға да жетті. 13 жастамын, кітапты қызыға қолыма алдым. Роман дегеннің болатынын, оны жеке бір адамның жазатынын сонда көріп таң қалғам. Кітапта М.Әуезовтың суреті бар екен. Ай маңдайлы, бұйра шашты, керемет келісті адам. Содан бастап, М.Әуезов маған жақын болып кетті. 1956 жылы Қазақстанға оқуға баратын болғанда менің қуанышымда шек болған жоқ. Сонда менің бір бүйірімде М.Әуезовты көрем ғой деген үлкен қуаныш, арман жатты. Сол кісіні қашан көргенше асықтым. Тамыз айының соңында келдік қой, сонда ол кісінің де Мәскеуден, қуғынан енді ғана Алматыға оралған кезі екен. 1956 жылы қазан айында бізге КазГУ-де Абайтанудан сабақ берді. Сонда М.Әуезовты алғаш көріп, жүздесіп, таныстық. Ол кісі қытайдан келіп, оқып жатқан қазақтың екі баласы бар дегенді естіп, бізді арнаулы кафедраға шақырып, бір сағат әңгімелесіп, сөйлескені бар. Сөйтіп ол кісімен жеке таныстығымыз болды.

Ал, енді шетел әдебиетін оқығанымда, мен көбінде прозаға бейім болдым. Менің беріле сүйіп оқығаным француз әдебиеті. Оның орысша аудармасы, қазақша аудармасы болды, біздер орысша үйрену үшін романның орысшасы мен қазақшасын салыстырып оқитын едік. Сол француз әдебиеті, ағылшын әдебиетінен кейін, Латын Америкасының әдебиеті араласты. Кейінірек Шығыстан жапон әдебиеті келе бастады. Осылардың бәрін оқып, шығармаларымен таныс болу бізге үлкен әсер етті. Және сол шетел жазушыларымен танысып, қол алысуға мүмкіндік берген жағдай да кездесті. 1973 жылы, бүкіл Азия-Африка жазушыларының канференциясы осы Алматыда өтті. Ол өзі жарты айға созылды. Оған Әнуәр Әлімжанов пен Олжас Сүлейменов басшылық етті. Сонда әрбір елден келген қонақтарды осындағы біздер күтіп алдық. Кензабуро Оэ бастаған жапон жазушыларын, қашан қайтқанша менің бірге жүріп, қыдыртуыма тура келді. Ондай таныстықтың әсері де бөлекше болады екен. Сонда әлгі Кензабуро Оэ жап-жас жігіт. Менен бір-ақ жас үлкен, том-том кітап жазып тастаған, сол кездің өзінде жапон әдебиетінің классигы саналады екен. Сол жылдары біздің отыздың жуан ішіндегі кезіміз, онда біз әлі жас жазушылар саналамыз. Араб елдерінің жазушыларымен де таныстық, осының бәрі бізге үлкен әсер етті. Онан кейін ондай үлкен байланыс болған жоқ.

Жалпы әдебиетте байланыс болуы керек. Үйрену керек, білу керек. Бірақ, еліктеу, адамды ешқайда апармайды. Біреуді, мықты бір жазушыны оқығанда, жазушы ретінде, сенің көңіліңде бәсекелестік туыуы керек. Жаңа ой туылып, анау сені жарысқа шақырғандай болуы керек. Анау айтқан нәрсені сен қалай айтар едің. Анау қозғаған нәрселерді сен қозғай алдың ба, анау көтерген тақырыпты сен көтере алдың ба, жазсаң қалай жаздың, анау қалай жазып отыр? –дегендей бәсекелестік тұрғыда қарау керек. Сын көзбен оқу деген осы. А.Сағындықұлы:Тарихтан белгілі әдебиетте классизм, ағарту әдебиеті, романтизм, сыншыл реализм, модернизм, социялистік реализм дегендей шығармашылық ұстанымдар болды. Социялистік реализм социялистік қоғамның туындысы болатын. Міне, енді заман өзгерді. Қазіргі қазақ әдебиетінде айқын шығармашылық бағыт бар ма? Бар болса, ол қандай бағытта деп ойлайсыз? Қ.Жүмәділов:Бұл туралы да менің айтып жүрген пікірлерім бар. Шетел әдебиеті мен қазақ әдебиетін салыстырып үйренгенде мынадай жайларға көңіл бөлу керек. Мен жалпы ұлттан тыс әдебиет болады дегенге сенбеймін. Ұлтын жазбайтын, ұлтынан тыс тұратын жазушы болмайды.

Біреулердің: ол — адамзаттың жазушысы! –дейтіні бар. Мысалы, Айтматовты адамзаттың пәленбайы, адамзаттың түгенбайы деп, бүкіл ұлттан бөліп алып, бүкіл адамзатқа теліи салады. Ал, енді адамзаттық мәселелерді көтеретін жазушылар болған, оны жоққа шығаруға болмайды, бірақ, ол ұлтының топырағынан шығып кетті деген сөз емес. Мысалы, әлемге танылу жағында Лев Толстой мен У.Шекспирдің алдына түсетін жазушы жоқ шығар. Сол екеуін “адамзаттың Шекспирі!”, “адамзаттың Толстойы!” деп ешкім ұрандамайды ғой. “Орыстың ұлы жазушысы Толстой”, “ағылшының ұлы драматоргы Шекспир” дейміз. Олар одан кемімейді, сол асқақ орнында тұра береді. Сол сияқты мен ұлттан тыс жазушы болады деп ойламаймын. Жалпы жазушы өз ұлтының мұңын мұңдап, жоғын жоқтау үшін жазушы болады. Сондықтан, әркім өз ұлтының тұрғысында тұрып жазады. Осыдан мынадай бір ой сабақталады. Кейде біздің қазақ әдебиетін орыс әдебиетімен, француз әдебиетімен, ағылшын әдебиетімен, не қытай әдебиетімен салыстырып жатады. Бұлай етуге болмайды. Мен былай ойлаймын: үлкен ұлттардың әдебиеті бар, өздері империя болған. Айталық орыс империясы, ағылшын империясы, испан империясы, француз империясы. Бұлар баяғыдан, тіпті бес жүз жылдан бері мемлекет, ұлттық мәселелері әлде қашан шешілген. Түрік әдебиеті де солай.

Бұлардың әдебиеттегі санасының өзі ұлттық деңгейден мемлекеттік деңгейге, тіпті империялық деңгейге дейін көтерілген. Ал, біздің әдебиетті, қазақ әдебиетін олармен теңестіруге, не салыстыруға бола ма? Қазақ әдебиеті қандай әдебиетке жатады? Біздің әдебиет бодан елдің әдебиетіне жатады. Менің осыдан он бес жыл бұрын жазған «Азат елдің әдебиеті» деген мақалам бар, сол мақалада мен азат елдің әдебиеті деген не, бодан елдің әдебиеті деген не дегенге жауап бергенмін. Бұрынғы біздің «қазақ кеңес әдебиеті» деп жүргеніміз — сол бодан елдің әдебиеті. Құлдықта, бодандықта болған елдердің барлығының әдебиеті солай болды. Бір кездегі Үнді әдебиеті, тұтас Африка әдебиеті сондай бодандық кезеңді бастан кешірді. Оған намыстанатын түк те жоқ. Бізде Кеңес Одағы кезінде орыстан басқа ұлттардың әдебиеті бодан елдің әдебиеті болды. Сондықтан қазақ әдебиетін метрополиялық ұлттардың әдебиетінің қаратына қосып, бәрін бір шыбықпен айдауға борлмайды. Ұлттық мәселесі әлде қашан шешілген, төрт қыбыласы түгел ұлттармен азаттыққа енді шығып жатқан қазақтың, өзбектің, тағы басқаның әдебиетін салыстыруға келмейді. Осыны ұмытпау керек.

Екінші бір нәрсе, мысалы, өзімізге тілі, ділі ең жақын деген түркия әдебиетін алайықшы, мен ана жылы, осыдан 15 жыл бұрын түркияға бардым. Ырымғали Нұрғали, Қойшықара Салғарин үшеуміз айға жуық Түркияны араладық. Кездесулер өткіздік, университтерге бардық. Мен оларға жазушымын, тарихи роман жазамын деймін. Сонда мен оларға неге тарихи романдарды жазатынымды түсіндіре алмадым ғой. Олар сіз әдебиетшісіз бе, әлде тарихшысыз ба деп сұрайды. Мен тарихи тақырыптарды жазатын жазушымын десем, олар тарихты тарихшылар жазбай ма? - дейді. Сонда олардың сөзін мен, менің сөзімді олар түсінбей отырғанына көзім жеткен. Сөйтсем, түріктің тарихы баяғыда жазылып болған екен, том-том болған бәлен Сұлтаның тарихы, түген Сұлтаның тарихы. Ағылшын энциклопедиясының 40 томы да, 20 томы да түрікшеге түгел аударылған. Ата түріктің тарихынан бастап, ең соңғы тұлғалардың тарихына дейін түгел жазылып қаттаулы тұрыпты. Ол елде жазушыға тарихтың күні түспейді екен, жазушы өз шығармасымен айналысады. Содан біздің оларға түсіндіруімізге тура келді. Біздің тарихты жазып жатқанымыз жетіскендіктен емес, егер, біздің тарихымыз сендердікі сияқты том-том болып жазылып тұрса, сонау Абылай Хан туралы, Кенесары туралы том-том кітап жазылып, сонау ғұндардан бері, сахтардан бергі тарихымыз бұрмаланбай шынайы жазылып тұрса, біздің тарихта неміз бар?! Әдебиеттің өз жұмысы да жетер еді. Сіздердің айтып отырғандарыңыз осы деп түріктермен айтысқан жерім бар. “Сіздер бес ғасыр бойында империя болған елсіздер, қол астыларыңызда 20- 30 ел болды, үш құрлықты — Азия, Африка, Еуропаны биледіңіздер. Ал, біздің азат болғанымызға екі-ақ жыл болды, біздің тарихымыз түгел зерттелген жоқ, жазылған болса, ол анау орыстардың қолымен жазылды. Бәрі бұрмаланған тарих. Соны мына халқымызға дұрыс жеткізу қажет болды. Сонсоң мына тарихшылардан көрі біз елгезекпіз, тарихшылар қашанда саясаттың құрығынан құтылмайды, саясатқа жұмыс істейді. Олардың адымын аштырмады.

Дұрыс жазған тарихшыларды бірден жер аударып, абақтыға жапты. Ал, әдебиеттің кішкене еркіндігі бар. Біз әдеби тәсілдер арқылы тарихты аздап басқаша баяндайтын болдық. Ғылыми түрде өтпеген фактлерді әдеби тәсілдер арқылы өткіземіз. Халқымыз болса осы тарихқа сусап отыр. Мен ол кезде «Дарабозды» жазып жүрген кезім болатын. Мен, міне, Абылай Хан мен Қабанбай батыр туралы роман жазып жатырмын, әлі жарыққа шыққан жоқ, біз үшін өте қажет осыларды жазбай мынау тәуелсіздікті қабылдауымыз мүмкін емес. Алдымен мына адамдардың санасын оятуымыз керек, мына отарланған, құлдыққа бағынған сананы тазарту керек” — дегеннен кейін барып түріктер түсінді. Бас шұлғыды, “онда сөз басқа екен” -десті. Саны көп ұлттың жазушысы болу деген бақыт қой. Мысалы ағылшын тілділер миллион кітабыңызды қазір талап әкетеді. Орыс әдебиеті де жаман емес. Мен өзім испан тілді жазушыларға қызығам. Испан тілді жиырма неше мемлекет бар екен.

Тәуір шығарма болса, жаңағы мемлекеттің барлығы басады. Бір елдің жазушысы үкіметке жақпай қалса, екінші елге өтіп кете береді. Ол жерде де достары , өзінің халқы сияқты халық отыр. Мысалы мынау Кубадан шықса, Перуге барады, одан шықса Чилиге өтіп кете береді. Олардың анау-мынаудан қорқпайтынын содан да қарау керек. Кеңес Өкіметі дәуірінде біздің де кітаптарымыздың таралымы жүз мыңға дейін, елу мыңға дейін баратын. Мысалы, «Соңғы көш», «Тағдыр» романдарым 40-50 мың таралыммен шықты. Қазір кітабымыз 2-3 мыңның айналасына түсіп қалды. Оның себебі неде деп ойлайсың, елдің еңсесінің көтерілмей отырғаны, әдебиетті насихаттаудың жоқтығында, кітап саудасының күйреуінде. Оның ар жағында шолақ аттың құйрығындай біздің қазақтың аздығы тұр. Біздің бір қасіретіміз осы. Бірақ бұл үлкен ұлттан үлкен әдебиет шығады, кішкене ұлттан кішкене әдебиет шығады деген сөз емес, кейде шағын бір ұлттан классикалық әдебиет туады. Оны тарих та талай дәлелдеген. Әдебиет деген елдің байлығына, шайлығына қарамайды. Ол таланттың дүниеге келуіне байланысты. Ал, таланттарға қаншалықты жол ашылған, соған да байланысты. Сонан соң әдебиетке қаншалық қамқорлық жасалды, соған да қатысты. Қазақ әдебиетінің қазіргі жағдайына сыншылардың көңілі толмайды. Тәуелсіздік алған 15 жылда тартымды, кесек туынды тумады деп, Елбасы да, сыншы әдебиетшілер де жиі айтады. Елеулі туындының келмегенін өздері де мойындайды. Оның түрлі себептері бар. Әр нәрсенің екі жағы болады ғой. Қазір реформалар, өзгерістер дәуірі. Бұл туралы мен бір қазақы теңеу айтқан едім. Қазіргі біздің қоғам бұрқылдап қайнап жатқан қазан секілді, қазанда ет асылып жатыр деп ойлайық. Қазан қайнағанда алдымен қанды көбік бетіне шығады. Оны қалқып тастау керек. Сонан соң барып майлы көбігі шығып, сорпаның дәмі кіреді. Сол сияқты біздің қоғамда сорпаның әлі дәмі кірмеген, қанды көбік кезі. Сорпаның дәмі кіргенде жақсы шығарма туады. Қазіргі осы қоғамның қаһармандары кім, Алға бастаушы күштері кім, кертартпа күштері қайсы, етектен тартып жүргендер қайсы?

Осының басы ашылған жоқ. Біреулер айтады, басты қаһармандар мына биліктің басында отырғандар деп, ондайлар тіпті жазып та тастады, жарысып жазып та жатыр. Біраз ақын-жазушылар Астананы паналап, Ақорданы жағалап, “сарай жазушыларына” айналып кетті. Білмеймін, олар өз хаһармандарын дәл тапты ма, таба алған жоқ па, оны енді уақыт көрсетеді. Кейінгі ұрпақ кесімін айтады. Біреулер жазып, тартпасына салып сақтап отыр ма, оны біз білмейміз. Жазушылар қарап отырмаған болуы керек. Әлі жариялайтын кезеңі келген жоқ деуі де мүмкін. Біреулер айтады ғой “мен өлген соң басыңыздар” -деп, сондай да шығармалар болуы мүмкін. Тарихта сөйтіп өсиет еткендер болған. Ал, қазіргі біздің қоғам, мақтау-мадақ күтеді. Сондай жазушыларға іш тартады. Сондай жазушыларға неше түрлі марапат, си-сиапат беріліп жатады. Мүмкін, өйтудің қажеті жоқ шығар. Жалпы әрбір қоғамда өзінің сарай жыршыларын сыйлау тарихтан бар нәрсе. Түбі үлкен әдебиет жасалуға тиіс. Қазақ әдебиеті, қазақ тарихы бұралаң жолдардан шығуға тиіс. Қоғамның өзі бай болып, кедей болып, қайыршы болып, капиталис болып, арасы алшақтап, жіктеліп барады.

Осылардың арасынан тауып көр қоғамның қозғаушы күші кім, басқасы кім екенін. Өмірі көрмеген, бізге бейтаныс қоғам тұр алдымызда, біз осыны суреттеуіміз керек. Мейлі бұрынғы релаистік бағытпен болсын, немесе модернистік бағытпен болсын, осы жаңа қоғамның шежіресін жазып қалдыруымыз керек. Жазушының міндеті өзі жасаған қоғамның, өзі жасаған дәуірдің шежіресін жасап кету ғой. Сол тұста сол жазушы өмір сүріп еді, бұл мәселені қалай жазды екен деп кейінгі ұрпақ іздеуі мүмкін. Менің тағы бір айтарым, қорқсаң өзіңнің қағазға жазып кеткен сөзіңнен қорық, түбі сені әшкерлейтін өз сөзің болады, мен осыны тағы қайталап айқтым келеді. А.Сағындықұлы:Кеңес Одағы бүкіл әдебиет пен өнерді Кеңестік идеялогияны үгіттеу мен Кеңестік өндірісті насиқаттауға қызымет еттірді. Сондықтан ол тұстың әдебиеті тым саясиланып, тым шаруашылықтанып кеткен әдебиет болды. Ал, батыс елдерінде “өнер өнер үшін!” дейтін; өнерді бейуаз, бейтарап, тек таза өнер ғана дейтін ұстаным басым тұрды. Осы алшақтықтар туралы не дейсіз? Қ.Жүмәділов:Әдеби бағыт, әдіс-тәсіл дегендер бір-біріне ұқсамайды. Социялизм дәуірінде әдебиет үлкен идеялогияның тірегі болды. Кеңес Одағын жетпіс жыл бойы ұстап тұрған не десеңіз, оның бес миллион армиясы, КПС пен КГГ, сонан кейін тәңертеңнен кешке дейін жағы сембейтін үгіт-насиқат, осылар ұстап тұрды. Кеңес Одағының басшыларын, Ленинді ешкім де ақылсыз деп айта алмайды. Ол капиталистік мұқиттың ортасынан жаңа қоғам құрып жатты, арал тұрғызып жатты. Сонда не істеу керек? Сонда ол жұртты өзіне тартудың жолын тапты. Үлкен жазушыларды өз жағына тартты. Қаламнан қуатты қару жорқ екенін білді ол.

“Әдебиет партиялық істің бір бөлегі” -дейтін ұран тастады да, әдебиетті социялистык идеялогияға, құрлысқа жекті, пайдаланды. Бұл барысқа Еуропаның не бір маңдай алды жазушылары, анау Луи Аргоннан бастап барлығы бет бұрды. Теңдік, әділеттік дегенен кім қашсын? Соны жақтады. Ал, біздің қазақ әдебиеті Кеңестік әдебиеттің бір бөлегі болды. Менің Сәкен Сейфулин туралы жазған «Ақынның ақырғы күндері» дейтін әңгімем бар. Сонда Сәкеннің ертең атылайын деп жатқан түндегі басынан кешкен ойлары пайымдалады. Міне, модернистік әдебиеттің үлгісі бар осында. Сонда бір Сәкен екіге бөлініп, өзімен-өзі айтысады. Бір Сәкен өзін ақтайды, енді бір Сәкен айыптайды. “Сен білуің керек қой, қайдағы қызыл сұңқар айтып жүрген, кімнің аспанындағы сұңқар, кімнің шанасында отырғаныңды білуің керек қой, үкімет кімдікі, қожайын кім, сенің ұлтың қайда қалды сонда?” дейді айыптауыш. Орыс әдебиетінің алтын ғасыры XIX ғасыр болса, қазақ әдебиетінің алтын ғасыры - XX ғасыр болды. Өйткені, эпопиялар туды, осы ғасырда М.Әуезовтан басқа да, екі томдықтар, үш томдықтар, төрт томдықтар дүниеге келді. Әдебиеттің бүкіл жанры жасалды. Бұрын жоқ жанрлар драматоргия, әдебиет сыны, көсемсөз, аударма дейсіз бе, әдебиметтің тұтас жанры қалыптасыт. Әдебиеттің гүлденген дәуірі болды. Белгілі идеяларды жақтады, кедейлердің жоғын жоқтады. Ал, еңбекші халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтау, жаман ба екен? еңбекші халық деген халықтың 90% . Біздің жазушылар халықты әлі де жазуы керек, жалпы жазушы деген қашанда халық жағында болуы керек қой. Билік жағында емес. Ал, халық жағында болу дегенің мәңгілік оппозицияда болу деген сөз. Енді әдебиеттің таралымы туралы айтайын.

Мәселен «Соңғы көш» басылған сонау 70- жылдардағы «Жұлдыз» журналы 220 мың таралыммен тарапты. «Жұлдыздың» сол саны менде бар. Ал, бүгінде ол бес, алты-ақ мыңмен тарайды. Ол кезде әдебиеттің өркендеуі жаман болған жоқ. Оның бәріне топырақ шашудың қажеті не. Кеңес үкіметін жамандасып, құлатысып жібергеннің біреуі өзіміз, біз оны ұлттың азатығы үшін құрбандыққа шалып жібердік. Ұлттың азаттығы демесек, басқа әлеуметтік жағынан, жекенің мүддесі жағынан ол жеткізбейді. Өзіңіз салыстырып көріңізші, ол кездегі жазушылардың жағдайы мен қазіргі жазушылардың жағдайын. А.Сағындықұлы: Әңгімеңізге рахмет Қабеке.